Εισαγωγή. Η μεγάλη άνοδος της τιμής του χρυσού από το 2000 (Εικ. 1) οδήγησε σε σημαντική αύξηση την εξόρυξη του, καθώς και άλλων μετάλλων, με τη χρήση των πιο απλών τεχνικών. Εκατομμύρια άτομα στην Αφρική, τη Νότια Αμερική και αλλού σκάβουν καθημερινά ψάχνοντας για πολύτιμα μέταλλα.
Τέτοιες ανεπίσημες εξορύξεις, γνωστές ως Βιοτεχνική ή Μικρής Κλίμακας Εξόρυξη (ΒΜΚΕ), υπήρξαν εδώ και χιλιετίες, αφού αποτέλεσαν τμήμα των πρωτόγονων μορφών εκμετάλλευσης. Είναι πάντως γεγονός ότι σήμερα αυτή η μέθοδος εξόρυξης προσφέρει εισοδήματα σε εκατομμύρια άτομα και πολλές κοινότητες που στερούνται άλλων εναλλακτικών πηγών εσόδων.
Το πλήθος των απασχολουμένων. Η παγκόσμια πλατφόρμα DELVE [2] , που ασχολείται με δεδομένα ΒΜΚΕ, εκτιμά ότι σήμερα υπάρχουν 41,5 εκατομμύρια τέτοιων μεταλλωρύχων, ενώ εκατομμύρια περισσότερα άτομα εξαρτώνται από αυτούς. Το 2014 ο αριθμός των απασχολούμενων ήταν 30 εκατομμύρια, ενώ το 1999 και 1993 μόλις 13 και 6 εκατομμύρια, αντίστοιχα. Για συγκριτικούς λόγους, αναφέρουμε ότι τα άτομα που εργάζονταν στη επίσημη εξορυκτική βιομηχανία το 2013 ήταν μόνο 7 εκατομμύρια [3] .
Για συμπλήρωση της εικόνας απασχόλησης στη ΒΜΚΕ[2], παραθέτουμε και τα ακόλουθα στοιχεία:
- 150 εκατομμύρια άνθρωποι σε 80 χώρες του νότιου ημισφαίριου εξαρτώνται από τη ΒΜΚΕ
- Το 20% της παγκόσμιας παραγωγής χρυσού προέρχεται από τη ΒΜΚΕ
- Το 80% της παγκόσμιας προσφοράς σάπφειρου (ζαφειριού) και το 20% της παγκόσμιας αγοράς διαμαντιών πηγάζει από αυτή τη μορφή εξόρυξης, καθώς επίσης και το 26% της παγκόσμιας παραγωγής τανταλίου και το 25% της παγκόσμιας παραγωγής κασσίτερου
- Το 40-50% του εργατικού δυναμικού στην Αφρική είναι γυναίκες, και
- το 70-80% των μεταλλωρύχων του κλάδου αυτού εργάζονται «ανεπίσημα», με άλλα λόγια παράνομα. Για τον παραπάνω λόγο, πολλοί φορείς προσπαθούν να οδηγήσουν αυτό το ταχέως αναπτυσσόμενο εμπόριο στην επίσημη οικονομία.
Τα κύρια χαρακτηριστικά της ΒΜΚΕ. Οι βιοτέχνες της ΒΜΚΕ συχνά λειτουργούν ως «ελεύθεροι επαγγελματίες», οι οποίοι πληρώνουν τους ιδιοκτήτες της γης για να έχουν πρόσβαση σε μια τοποθεσία με αποθέματα ή παραδίδουν σε αυτούς ένα μερίδιο του παραγωγής τους. Ανάμεσα στα πολλά αρνητικά χαρακτηριστικά της ΒΜΚΕ είναι τα τοξικά απόβλητα, οι κατάφορες καταχρήσεις των εργασιακών συνθηκών, το οργανωμένο έγκλημα και η πορνεία. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται είναι κασμάδες και φτυάρια. Κάποτε γίνεται χρήση εκσκαφέων και θραυστήρων. Ανάμεσα στις απλές μεθόδους ανήκουν η χρήση “κοσκίνων” (panning), οι δονούμενες τράπεζες, κτλ. (Εικ. 2). Συχνά οι εργάτες χρησιμοποιούν τον υδράργυρο για να εξαγάγουν το χρυσό, μετατρέποντάς τον σε ημικαθαρά ψήγματα, τα οποία και πωλούν στους εμπόρους. Είναι προφανές ότι σε αυτές τις περιπτώσεις οι περιβαλλοντικοί κανονισμοί δεν τηρούνται στην πράξη, με αποτέλεσμα την έκθεση των εργαζομένων σε σοβαρούς κινδύνους για την υγεία τους (Εικ. 3), αλλά και τη μόλυνση του περιβάλλοντος.
Η περίπτωση του κοβαλτίου. Ακόμα πιο θλιβερή γίνεται η εικόνα, όταν αναλογιστεί κανείς ότι στην πλειοψηφία των ορυχείων του Κογκό τα χέρια που σκάβουν για κοβάλτιο ανήκουν σε παιδιά, από τα οποία πολλά είναι μόλις τεσσάρων και πέντε χρόνων (Εικ. 4), όταν πρωταρχίζουν να δουλεύουν[5] .
Μάλιστα, το 2016 η Διεθνής Αμνηστία δημοσίευσε έκθεση[6] που περιγράφει λεπτομερώς τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία σχετίζονται με την εξόρυξη του κοβαλτίου. Η έκθεση τόνιζε την ελάχιστη εποπτεία πάνω στην αλυσίδα παραγωγής και εφοδιασμού του και κάλεσε πολλές εταιρείες 4 υψηλής τεχνολογίας (μεταξύ των οποίων ανήκουν οι Apple, Samsung, Sony και Microsoft) και ανεπτυγμένες χώρες να αναζητήσουν νόμιμο τρόπο απόκτησης του.
Σε μεταγενέστερη έκθεση της, η Διεθνής Αμνηστία τονίζει ότι οι Apple και Samsung SDI έχουν λάβει τα κατάλληλα μέτρα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αφορούν στην αλυσίδα εφοδιασμού τους με κοβάλτιο. Αναφέρεται, επίσης, ότι οι Dell, HP και LG Chem και οι κατασκευαστές αυτοκινήτων BMW και Tesla ανέλαβαν μέτρια δράση, ενώ 20 άλλες εταιρείες, όπως η Microsoft, η Sony, Electronics και η Vodafone, καθώς και οι κατασκευαστές αυτοκινήτων General Motors, Volkswagen, Daimler και Renault, πήραν ελάχιστα μέτρα[6].
Άλλα προβλήματα της ΒΜΚΕ. Όπως προαναφέρθηκε, η ΒΜΚΕ τροφοδοτεί μια σκιώδη οικονομία που στερεί τα κράτη από νενομισμένους φόρους, αφού για παράδειγμα κάθε χρόνο εξάγεται λαθραία χρυσός, κοβάλτιο, κτλ. αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων. Εξάλλου οι έμποροι ναρκωτικών και οι τοπικοί πολέμαρχοι χρησιμοποιούν το χρυσό για να ξεπλύνουν κέρδη ή να αγοράζουν όπλα.