Οι ρυθμιστικοί στόχοι για την προτεραιοποίηση και επιτάχυνση στρατηγικών έργων που θα αφορούν την έρευνα, εξόρυξη, επεξεργασία και ανακύκλωση των κρίσιμων πρώτων υλών εντός ΕΕ και ειδικότερα ο ρόλος της Εθνικής Αρμόδιας Αρχής με την λειτουργική δομή του οne stop shop, αποτελούν επίσης καινοτομία που είναι προς την ορθή κατεύθυνση. Ωστόσο, σε σχέση με την Περιβαλλοντική Αδειοδότηση, η οποία αποτελεί ως γνωστόν μια ανεξάρτητη οριζόντια διαδικασία, ο κανονισμός προβλέπει ότι η Εθνική Αρχή θα διασφαλίζει την έγκαιρη ανταπόκριση των εμπλεκομένων αρχών, κάτι το οποίo δεν είναι εφικτό ad hoc αν δεν τεθεί ως θεσμική υποχρέωση των εντεταλμένων υπηρεσιών που επιτελούν το έργο της Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης. Η Εθνική Αρμόδια Αρχή που δρομολογείται θα πρέπει να δημιουργηθεί και να στελεχωθεί εξ αρχής ανεξαρτήτως των υφιστάμενων δομών του δημοσίου. Με τον τρόπο αυτό θα εμπλουτιστεί το στελεχιακό δυναμικό και θα επιτραπεί στην αρχή αυτή να επιτελέσει το έργο της σε συνεργασία με τις υφιστάμενες υπηρεσίες.
Καταρχήν πρέπει να επισημάνουμε ότι το σχέδιο Κανονισμού, COM(2023) 160 final, το οποίο αναμένεται σύντομα να υιοθετηθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, κινείται επί της αρχής στη θετική κατεύθυνση της βελτίωσης της λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς με τη θέσπιση ρυθμιστικού πλαισίου που στοχεύει τη διασφάλιση της πρόσβασης της ΕΕ σε ασφαλή και βιώσιμο εφοδιασμό πρώτων υλών.
Οι βασικές δέκα (10) προβλέψεις του σχεδίου Κανονισμού:
- Θέτει συγκεκριμένους ποσοτικούς στόχους μέχρι το 2030, δηλ. : α) η εξορυκτική ικανότητα εντός της ΕΕ θα πρέπει να προσφέρει τουλάχιστον το 10% της ετήσιας κατανάλωσης στρατηγικών πρώτων υλών, β) η ικανότητα μεταποίησης εντός ΕΕ, για όλα τα στάδια επεξεργασίας, θα πρέπει να υπερβαίνει το 40% της ετήσιας κατανάλωσης. Αντιστοίχως για την ανακύκλωση το ποσοστό στόχευσης είναι τουλάχιστον 15% γ) θα πρέπει να διαφοροποιηθούν οι εισαγωγές ώστε να μην εξαρτάται η ΕΕ από μία τρίτη χώρα περισσότερο από το 65% για οποιαδήποτε στρατηγική πρώτη ύλη και σε οποιοδήποτε σχετικό στάδιο της μεταποίησης (άρθρο 1).
- Διακρίνει τις ορυκτές πρώτες ύλες σε κρίσιμες (ΚΟΠΥ) και στρατηγικές (ΣΟΠΥ), τις οποίες ορίζει και για τις οποίες θέτει συγκεκριμένα κριτήρια χαρακτηρισμού (άρθρο 5, Παράρτημα 3). Επίσης, παρουσιάζει νέους καταλόγους για ΚΟΠΥ και ΣΟΠΥ (άρθρα 3-4, Παράρτημα 1 και 2). Σύμφωνα με τα Παραρτήματα αυτά, οι ευρωπαϊκές λίστες περιλαμβάνουν επί του παρόντος 34 ΚΟΠΥ και 16 ΣΟΠΥ (βλέπε πίνακα και διάγραμμα με αποτελέσματα αξιολόγησης κρισιμότητας) ενώ θα ανανεώνονται κάθε 4 χρόνια με έκδοση πράξεων κατ’ εξουσιοδότηση (άρθρο 38).
- Τα έργα που αφορούν τις ΚΟΠΥ και ΣΟΠΥ θα προσδιορίζονται από την Ε. Επιτροπή με τη συνδρομή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Κρίσιμων Πρώτων Υλών (European Critical Raw Materials Board) που πρόκειται να συσταθεί (άρθρα 35, 36, 37).
- Προβλέπει σύσταση Εθνικής επιτελικής αρχής μιας στάσης (one stop shop competent authority) σε κάθε Κ-Μ ως υπεύθυνη για τη διευκόλυνση και τον συντονισμό της διαδικασίας χορήγησης αδειών που αφορούν τα ανωτέρω έργα (άρθρο 8).
- Αυστηρά χρονοδιαγράμματα αδειοδότησης έργων έρευνας, εξόρυξης και επεξεργασίας πρώτων υλών και ιδιαίτερα για την περιβαλλοντική αδειοδότηση (άρθρα 10, 11). Η διάρκεια αδειοδότησης δεν πρέπει να υπερβαίνει τους 24 μήνες για τα έργα που περιλαμβάνουν και εξόρυξη και 12 μήνες για έργα που περιλαμβάνουν επεξεργασία ή ανακύκλωση (άρθρο 10).
- Πρόσθετη δημόσια οικονομική στήριξη από τα Κ-Μ σε περίπτωση που οι ιδιωτικές επενδύσεις από μόνες τους δεν επαρκούν (άρθρα 14-16).
- Ανάπτυξη εθνικών προγραμμάτων έρευνας ΚΟΠΥ . Το αργότερο ένα (1) χρόνο μετά από την θέση σε ισχύ του κανονισμού θα εκπονηθούν προγράμματα έρευνας από τα Κ-Μ με στόχευση τις ανωτέρω πρώτες ύλες (άρθρο 17).
- Μέτρα για την παρακολούθηση και τον συντονισμό των στρατηγικών αποθεμάτων ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι που σχετίζονται με τις εφοδιαστικές αλυσίδες των ΚΟΠΥ (άρθρα 18-23)
- Μέτρα για την εφαρμογή της κυκλικής οικονομίας, της ανακύκλωσης και της βιωσιμότητας των κρίσιμων πρώτων υλών (άρθρα 24-28). Εδώ περιλαμβάνονται μέτρα για την βελτίωση της ασφάλειας, της οικονομικής προσιτότητας των ΚΟΠΥ, την ανάκτηση ΚΟΠΥ από εξορυκτικά απόβλητα αλλά και την ανακύκλωση των μονίμων μαγνητών (άρθρα 25 και 26).
- Τέλος, ενθαρρύνει εμπράκτως τις πρωτοβουλίες στρατηγικών συνεργασιών καθώς η ΕΕ προφανώς θα συνεχίσει να βασίζεται στις εισαγωγές για το μεγαλύτερο μέρος της κατανάλωσής της με την βοήθεια και της Global Gateway, η οποία θα χρησιμοποιηθεί ως όχημα για να βοηθήσει τις χώρες εταίρους (άρθ. 33).
Ο νέος Κανονισμός αποτελεί μια πράξη αρκετά φιλόδοξη αν ληφθεί υπόψιν ότι σήμερα από τις 30 κρίσιμες πρώτες ύλες (ΚΟΠΥ) που έχει κατηγοριοποιήσει η ΕΕ (2020), η ευρωπαϊκή βιομηχανία εξαρτάται επί του παρόντος κατά 100% από ξένους προμηθευτές για πάνω από τις μισές και με μεγάλα έως συντριπτικά ποσοστά (75-100%) για τις υπόλοιπες. Επίσης κάτι πολύ σημαντικό είναι ότι πρόκειται για μια πράξη δεσμευτική προς όλα τα Κ-Μ και μάλιστα άμεσα εφαρμοστέα από αυτά, δηλαδή δεν χρειάζεται να μεταφερθεί στην εθνική νομοθεσία, διαμορφώνοντας αμέσως δικαιώματα ή επιβάλλοντας υποχρεώσεις.
Οι ρυθμιστικοί στόχοι για την προτεραιοποίηση και επιτάχυνση στρατηγικών έργων που θα αφορούν την έρευνα, εξόρυξη, επεξεργασία και ανακύκλωση των κρίσιμων πρώτων υλών εντός ΕΕ και ειδικότερα ο ρόλος της Εθνικής Αρμόδιας Αρχής με την λειτουργική δομή του οne stop shop, αποτελούν επίσης καινοτομία που είναι προς την ορθή κατεύθυνση.
Ωστόσο, σε σχέση με την Περιβαλλοντική Αδειοδότηση, η οποία αποτελεί ως γνωστόν μια ανεξάρτητη οριζόντια διαδικασία, ο κανονισμός προβλέπει ότι η Εθνική Αρχή θα διασφαλίζει την έγκαιρη ανταπόκριση των εμπλεκομένων αρχών (άρθρο 11), κάτι το οποίο -κατά την άποψή μας- δεν είναι εφικτό ad hoc αν δεν τεθεί ως θεσμική υποχρέωση (με ενσωμάτωση στην εθνική έννομη τάξη) των εντεταλμένων υπηρεσιών που επιτελούν το έργο της Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης. Περαιτέρω, καθόσον οι υπηρεσίες αυτές δεν εντάσσονται εντός της ιεραρχικής δομής της υπηρεσίας μια στάσης (του One stop shop), δεν υφίσταται διασφάλιση επίτευξης των ανωτέρω δεσμευτικών στόχων. Ενημερωτικά, οι ανωτέρω χρόνοι ουδέποτε έχουν επιτευχθεί για εξορυκτικά έργα στην εφαρμοζόμενη διοικητική πρακτική της ελληνικής πολιτείας.
Η υλοποίηση των ανωτέρω προβλέψεων, απαιτεί σημαντικές διοικητικές παρεμβάσεις στη δομή αλλά και την αποτελεσματικότητα των εμπλεκομένων υπηρεσιών, τόσο κεντρικών όσο και αποκεντρωμένων. Η Εθνική Αρμόδια Αρχή που δρομολογείται θα πρέπει -κατά την άποψή μας- να δημιουργηθεί και να στελεχωθεί εξ αρχής ανεξαρτήτως των υφιστάμενων δομών του δημοσίου. Με τον τρόπο αυτό θα εμπλουτιστεί το στελεχιακό δυναμικό και θα επιτραπεί στην αρχή αυτή να επιτελέσει το έργο της σε συνεργασία με τις υφιστάμενες υπηρεσίες.
Επίσης, θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι ο Νέος Κανονισμός μας αφορά όλους και όχι μόνο το αδειοδοτικό σύστημα του εκάστοτε Κ-Μ. Ολοι μιλούν για Επανεκκίνηση, όμως αυτή πρέπει να περιλαμβάνει όχι μόνο την κατεξοχήν εξορυκτική αξιακή αλυσίδα αλλά ολόκληρο το βιομηχανικό οικοσύστημα της ΕΕ κάτι που εμπλέκει όλους τους φορείς: ερευνητικούς (Πανεπιστήμια, ερευνητικά ινστιτούτα κλπ), τις εξορυκτικές και τις σχετικές μεταποιητικές και λοιπές εμπλεκόμενες επιχειρήσεις σε όλη την αλυσίδα του εφοδιασμού.
|
Critical Raw Materials Act, CRMA 2023 |
||
|
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΟΡΥΚΤΕΣ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ |
ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΟΡΥΚΤΕΣ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ* (Παράρτημα 2) |
|
|
Βισμούθιο (Bi)
|
Αντιμόνιο (Sb) |
Ελαφρές Σπάνιες Γαίες (LREE) [5 στοιχεία] |
|
Βόριο (B, metallurgy grade)
|
Αρσενικό (As) |
Βαριές Σπάνιες Γαίες (HREE) [10 στοιχεία] |
|
Κοβάλτιο (Co) |
Βωξίτης |
Λίθιο (Li) |
|
Χαλκός (Cu)** |
Βαρύτης (BaSO4) |
Μαγνήσιο (Mg) |
|
Γάλλιο (Ga) |
Βηρύλλιο (Be) |
Μαγγάνιο (Mg) |
|
Λίθιο (Li, Battery grade) |
Βισμούθιο (Bi) |
Φυσικός Γραφίτης (C) |
|
Μεταλλικό μαγνήσιο (Mg) |
Βόριο (B) |
Νικέλιο (Ni, Battery grade)** |
|
Μαγγάνιο (Mg, Battery grade) |
Κοβάλτιο (Co) |
Νιόβιο (Nb) |
|
Φυσικός Γραφίτης (C, Battery grade) |
Άνθρακας οπτανθρακοποίησης |
Φωσφορικά πετρώματα (απατίτης κ.α.) |
|
Νικέλιο (Ni, Battery grade)** |
Χαλκός (Cu)** |
Φώσφορος (P) |
|
Στοιχεία σπάνιων γαιών για μαγνήτες (Nd, Pr, Tb, Dy, Gd, Sm και Ce) |
Άστριος |
Μέταλλα Ομάδας Platinum |
|
Μεταλλικό πυρίτιο (Si) |
Φθορίτης (CaF₂) |
Σκάνδιο (Sc) |
|
Μεταλλικό τιτάνιο (Ti) |
Γάλλιο (Ga) |
Μεταλλικό πυρίτιο (Si) |
|
Βολφράμιο (W) |
Γερμάνιο (Ge) |
Στρόντιο (Sr) |
|
Γερμάνιο (Ge) |
Χάφνιο (Hf) |
Μεταλλικό τιτάνιο (Ti) |
|
Μέταλλα Ομάδας Platinum |
Ηλιο (He) |
Βολφράμιο (W) |
|
|
Ταντάλιο (Ta) |
Βανάδιο (V) |
*Με Italics οι νέες πρώτες ύλες που δεν είχαν ενταχθεί στον κατάλογο των CRMs 2020. Eπισημαίνεται επίσης ότι το Ινδιο (In) και το φυσικό καουτσούκ που ήταν στον προηγούμενο κατάλογο των CRMs 2020, δεν εντάσσονται πλέον στην νέα λίστα.
**Ο χαλκός και το νικέλιο δεν πληρούν τα όρια ένταξης στη ζώνη κρισιμότητας (SR ≥ 1,0 και EI ≥ 2,8), αλλά περιλαμβάνονται ως Στρατηγικές Πρώτες Ύλες.
Αυτό που πραγματικά διακυβεύεται και θα πρέπει να «επανεκκινήσει» άμεσα είναι μια Βιομηχανική Στρατηγική Πρώτων Υλών (A raw materials industrial strategy) που θα πρέπει να ενσωματωθεί με επιτυχία στην ευρύτερη ευρωπαϊκή βιομηχανική στρατηγική που αναδύεται αυτήν τη περίοδο. Δεν είναι πολύ έξυπνο να καταφέρουμε με χίλια ζόρια να εξορύξουμε και να ανακυκλώσουμε περισσότερο, εάν τα προϊόντα αυτά εξάγονται αργότερα στο εξωτερικό για επεξεργασία και παραγωγή τελικών προϊόντων που στη συνέχεια πωλούνται εκ νέου στην Ευρώπη (πχ. η Κίνα ελέγχει το 56% της επεξεργασίας του λιθίου, το 60% για το Co , το 58% για το Mn, και το 97% για το Mg!).
Τέλος, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ανάλογοι (ποιοτικοί τουλάχιστον) στόχοι είχαν τεθεί και με την RMI (από το 2008-09), όταν θεσπίστηκαν οι γνωστοί τρεις πυλώνες, χωρίς όμως επιτυχία μέχρι σήμερα. Για να μεταβεί η ΕΕ από μια κατάσταση σχεδόν απόλυτης εξάρτησης σε μια κατάσταση εντελώς διαφοροποιημένη, βιώσιμη και κοινωνικά υπεύθυνη προμήθεια πρώτων υλών, απαιτούνται επίσης σημαντικές παρεμβάσεις που αφορούν πρώτιστα την αντίληψη της κοινωνίας των πολιτών για τον εξορυκτικό τομέα. Παρεμβάσεις που αφορούν αλλαγές ουσίας στο συλλογικό αξιακό μας κεφάλαιο, κάτι που ουδόλως έχει αλλάξει προσανατολισμό τα τελευταία χρόνια. Τα γνωστά σύνδρομα ΝΙΜΒΥ (Not in my backyard) και ΝΙΑΒΥ (Not in any backyard), καλά κρατούν σε ολόκληρη την γηραιά Ήπειρο, η οποία έχει ανάγκη από ουσιαστικές πρωτοβουλίες που αφορούν την βελτίωση του βαθμού κοινωνικής αποδοχής των εξορυκτικών έργων και τελικά μετρίαση ή άρση της παγιωμένης αρνητικής αντίληψης για έργα αυτά («κοινωνική άδεια»).
Για παράδειγμα, για τα εξορυκτικά έργα που αφορούν το λίθιο του οποίου η ζήτηση αναμένεται να αυξηθεί έως και 57 φορές έως το 2050, δεν έχει διαπιστωθεί ευρύτερη συναίνεση. Αντιθέτως, και παρά τις ρήσεις της ευρωπαίας επιτρόπου ότι «..το λίθιο και οι σπάνιες γαίες θα είναι σύντομα πιο σημαντικά από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο..», οι κοινωνικοί φορείς έχουν αντιδράσει σθεναρά σε όλες σχεδόν τις προσπάθειες αδειοδότησης ανάλογων έργων τα τελευταία χρόνια (Πορτογαλία, Σερβία κ.α.). Συνεπώς, απαιτούνται στοχευμένα συλλογικά προγράμματα ενημέρωσης και ενίσχυσης της κοινής γνώμης αλλά και μετάδοσης του σωστού μηνύματος στους σωστούς αποδέκτες. Δυστυχώς, εδώ και δεκαετίες δεν υφίσταται ούτε ένα πρόγραμμα που να είναι σαφώς προσανατολισμένο στην ενίσχυση του τομέα αυτού, ο οποίος -παρότι στηρίζει- δεν εντάσσεται στο Ευρωπαϊκό Green Deal!
Διαφορετικά, η όλη προσπάθεια θα παραμείνει κενό γράμμα και σύντομα θα αναρωτιόμαστε -για μια φορά ακόμη- για τις αιτίες που χάθηκε το τραίνο στο οποίο δεν ανεβήκαμε ποτέ!