Η ευρωπαϊκή οδηγία (2014/89/ΕΕ) καθορίζει την κοινή προσέγγιση για τα κράτη-μέλη της ΕΕ όσον αφορά τον σχεδιασμό των θαλάσσιων περιοχών τους. Επικεντρώνεται σε τέσσερις άξονες (περιβάλλον, αλιεία, θαλάσσιες μεταφορές και ενέργεια) και θέτει τα νομικά θεμέλια ενός θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού και συνεργασίας των κρατών µε τους παράκτιους γείτονες αυτών. Σύμφωνα με την οδηγία αυτή, τα κράτη-μέλη είχαν την υποχρέωση να εκπονήσουν Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό (ΘΧΣ) και να ορίσουν τις αρμόδιες αρχές που θα υλοποιούσαν τους στόχους που θέτει έως το 2016. Επίσης τα κράτη είχαν την υποχρέωση να προσαρμόσουν ανάλογα την εθνική τους νομοθεσία και να θέσουν σε ισχύ τους νόμους αυτούς μέχρι την 31 Μαρτίου 2021.
Κύριος σκοπός του θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού είναι να προωθήσει τη βιώσιμη ανάπτυξη και να καθορίσει την αξιοποίηση του θαλάσσιου χώρου των κρατών-μελών για διαφορετικές χρήσεις καθώς και να διαχειρισθεί τις χρήσεις και συγκρούσεις των χρήσεων στις θαλάσσιες περιοχές.
Ο θαλάσσιος αυτός χωροταξικός σχεδιασμός αποσκοπεί στην οργάνωση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις θαλάσσιες περιοχές-ζώνες, κατά τέτοιον τρόπο ώστε να επιτυγχάνονται διάφοροι οικολογικοί, οικονομικοί, επιστημονικοί και κοινωνικοί στόχοι, όπως π.χ. η ανάπτυξη βιώσιμης γαλάζιας οικονομίας, η ορθολογική χρήση των θαλάσσιων πόρων, η προστασία και διατήρηση θαλάσσιων οικοσυστημάτων, η μείωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Ό,τι λοιπόν έχει να κάνει με ανθρωπογενείς δραστηριότητες στη θάλασσα όπως π.χ. παραγωγή ενέργειας, θαλάσσιες μεταφορές, μεταφορές ενέργειας, αλιεία, υδατοκαλλιέργειες, τουρισμός, εξόρυξη πρώτων υλών κ.α. καταγράφεται και κατά κάποιο τρόπο διασφαλίζεται.
Η χώρα μας, παρά του ότι έλαβε και μια προειδοποιητική επιστολή τον Δεκέμβριο του 2021, παρά του ότι λόγω του κορονοϊού έλαβε μια παράταση, παρά του ότι έχει σε εξέλιξη την ανάπτυξης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας εντός θαλασσίων ζωνών καθώς και την τοποθέτηση υποβρύχιων καλωδίων και παρά του ότι με την οδηγία αυτή τίθενται σε εφαρμογή οι σχετικές διατάξεις της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας που σθεναρά υποστηρίζουμε, δεν συμμορφώθηκε και δεν ολοκλήρωσε εγκαίρως τις απαιτούμενες ενέργειες. Έτσι, η επιτροπή της ΕΕ τον Απρίλιο του 2023 υπέβαλε μια αιτιολογημένη έκθεση που ζητούσε να παραπεμφτούν στο Δικαστήριο οι χώρες που δεν συμμορφώθηκαν.
Επειδή λοιπόν η χώρα μας δεν κοινοποίησε στην ΕΕ τα θαλάσσια χωροταξικά της σχέδια, η αρμόδια Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 21 Δεκεμβρίου 2023, μας παράπεμψε στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ). Η Βουλγαρία ήταν και αυτή να παραπεμφτεί για το ίδιο θέμα, αλλά η υπόθεση της τέθηκε στο αρχείο γιατί κατάφερε να υποβάλει το θαλάσσιο χωροταξικό της σχέδιο στις 31 Αυγούστου 2023.
Η Κύπρος ολοκλήρωσε και υπέβαλε τον Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό της, αποτυπώνοντας στους επισυναπτόμενους χάρτες την Κυπριακή ΑΟΖ, όπως αυτή έχει οριοθετηθεί στις Συμφωνίες με Αίγυπτο και Ισραήλ και φυσικά εμφανίζεται και η ΑΟΖ του νησιού που δεν βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Τουρκία ως ήταν φυσικό αντέδρασε και διαμαρτυρήθηκε γι’ αυτό, όπως είχε κάνει και με τον καθορισμό της Κυπριακής ΑΟΖ.
Ειδικά για την Ελλάδα, η θέσπιση και υλοποίηση του θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού, πέρα από την εκπλήρωση δεσμευτικής διεθνούς νομικής υποχρέωσής της, ενέχει τεράστια γεωπολιτική σημασία. Τα κράτη-μέλη στα θαλάσσια χωροταξικά σχέδιά τους που καταρτίζουν βάσει της Οδηγίας και υποβάλλουν στην ΕΕ, είναι ad hoc αναγκασμένα να προσδιορίζουν τη χωροχρονική κατανομή των σχετικών τρεχουσών και μελλοντικών δραστηριοτήτων και χρήσεων στα θαλάσσια ύδατά τους. Τέτοιες δραστηριότητες και χρήσεις είναι ο προσδιορισμός των περιοχών υδατοκαλλιέργειας και αλιείας, η θαλάσσια χωροθέτηση των εγκαταστάσεων και υποδομών για την έρευνα, την εκμετάλλευση και την εξόρυξη πετρελαίου, φυσικού αερίου και άλλων ενεργειακών πόρων, ορυκτών και αδρανών υλικών, καθώς και για την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, η χάραξη των ‘‘οδών’’ θαλάσσιας μεταφοράς και των κυκλοφοριακών ροών, ο καθορισμός των θαλάσσιων περιοχών διεξαγωγής στρατιωτικών ασκήσεων, η αναφορά και ο εντοπισμός των τόπων προστασίας της φύσης και των ειδών και των προστατευόμενων περιοχών, η οριοθέτηση των περιοχών εξόρυξης πρώτων υλών και διεκπεραίωσης της επιστημονικής έρευνας, η χαρτογράφηση των διαδρομών των υποβρύχιων καλωδίων και αγωγών και ο προσδιορισμός των ζωνών του τουρισμού και των περιοχών που αποτελούν την υποθαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά.
Με βάση το γράμμα της Οδηγίας, ως «θαλάσσια περιοχή» νοείται η θαλάσσια περιοχή που αναφέρεται στο άρθρο 4 της Οδηγίας 2008/56/ΕΚ (άρ. 3§3) και ως «θαλάσσια ύδατα» νοούνται τα ύδατα, ο θαλάσσιος βυθός και το υπέδαφος, όπως ορίζονται στο άρθρο 3 σημείο 1) στοιχείο α) της Οδηγίας 2008/56/ΕΚ (άρ. 3§4), ως δε «παράκτια ύδατα» νοούνται τα ύδατα όπως ορίζονται στο άρθρο 2 σημείο 7) της οδηγίας 2000/60/ΕΚ, καθώς και ο βυθός και το υπέδαφός τους.
Σύμφωνα, λοιπόν, με το άρθρο 3 της οδηγίας 2008/56/ΕΚ, ως «θαλάσσια ύδατα» νοούνται: α) τα ύδατα, ο θαλάσσιος βυθός και το υπέδαφος στη θαλάσσια πλευρά της γραμμής βάσης από την οποία υπολογίζονται τα χωρικά ύδατα, έως τα όρια της περιοχής όπου ένα κράτος μέλος έχει ή/και ασκεί δικαιώματα βάσει δικαιοδοσίας, σύμφωνα με τη σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, στα δε παράκτια ύδατα, όπως καθορίζονται από την οδηγία 2000/60/ΕΚ, συμπεριλαμβάνονται ο πυθμένας και το υπέδαφός του, στον βαθμό που ιδιαίτερες πτυχές της περιβαλλοντικής κατάστασης του θαλάσσιου περιβάλλοντος δεν έχουν ήδη ρυθμισθεί από την εν λόγω οδηγία ή από άλλο κοινοτικό νομοθέτημα. Εν τέλει, ως «θαλάσσια περιοχή» νοείται μια θαλάσσια περιοχή σύμφωνα με τον ορισμό του άρθρου 4.
Περαιτέρω, τα κράτη-μέλη, κατά την εκπλήρωση των υποχρεώσεων εκ της Οδηγίας 2008/56/ΕΚ (άρθρο 4), λαμβάνουν δεόντως υπόψη ότι τα θαλάσσια ύδατα που υπάγονται στην κυριαρχία ή τη δικαιοδοσία τους αποτελούν συστατικό στοιχείο των κάτωθι θαλάσσιων περιοχών: α) της Βαλτικής Θάλασσας· β) του Βορειοανατολικού Ατλαντικού Ωκεανού· γ) της Μεσογείου Θάλασσας· δ) της Μαύρης θάλασσας. Τα δε κράτη-μέλη δύνανται να εφαρμόζουν την άνω Οδηγία σε θαλάσσιες υποδιαιρέσεις που ειδικά για τη Μεσόγειο Θάλασσα είναι: i) η Δυτική Μεσόγειος, ii) Η Αδριατική, iii) Το Ιόνιο Πέλαγος και η Κεντρική Μεσόγειος και iv) Το Αιγαίο Πέλαγος και η Ανατολική Μεσόγειος (άρ. 4§2 της Οδηγίας 2008/56/ΕΚ).
Από τη συνδυαστική, συστηματική ερμηνεία της γραμματικής διατύπωσης των άνω διατάξεων, επομένως, προκύπτει το κατανοητό στον κοινό νου συμπέρασμα ότι από το 2014 και μετά η Ελλάδα, όπως και κάθε κράτος-μέλος, καλούνταν από την ΕΕ και ήταν νομικώς υποχρεωμένη, αλλά παράλληλα είχε (και) τη σημαίνουσα ευκαιρία, κατά τον σχεδιασμό του δικού της θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού, να προσδιορίσει, συγκεκριμενοποιήσει, αποτυπώσει και δηλώσει διεθνώς ποια είναι τα χωρικά της ύδατα και η συνορεύουσα ζώνη της στη Μεσόγειο και ειδικότερα στο Ιόνιο Πέλαγος, το Αιγαίο Πέλαγος και την Ανατολική Μεσόγειο αλλά και ποια ακριβώς επί χάρτου είναι τα θαλάσσια ύδατα που ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα, ήτοι επί της ουσίας στις άνω θαλάσσιες περιοχές (Ιόνιο, Αιγαίο και Ανατ. Μεσόγειος) ποια είναι η υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ της.
Υποθαλάσσια Εξόρυξη
Σύμφωνα με το Σύνταγμα της χώρας, άρθρο 106 παρ. 1, τα υπόγεια και υποθαλάσσια κοιτάσματα χαρακτηρίζονται ως εθνικός πλούτος και θεσπίζονται ειδικοί νόμοι γι’ αυτά. Εννοείται ότι ο ΜΚ είναι στην κατεύθυνση αυτή του Συντάγματος. Το δικαίωμα έρευνας και εκμετάλλευσης των μεταλλευμάτων που εντοπίζονται στον Ελληνικό υποθαλάσσιο χώρο, στους πυθμένες των λιμνών, ανήκει λοιπόν στο Ελληνικό δημόσιο. Εντούτοις, πέραν του ΝΔ142/69 (που διατηρείται σε ισχύ μόνο για τα λατομικά ορυκτά σύμφωνα με τα άρθρα 190,191 του ΜΚ), δεν υφίσταται ειδικότερο κανονιστικό πλαίσιο ούτε για την έρευνα ούτε για την εκμετάλλευση, πλην των αναφορών του ΜΚ. Και δεν είναι εύκολο να γίνει ξεχωριστά από την διεθνή πρακτική. Επίσης, δεν υπάρχει ουδεμία εξορυκτική δράση που να γίνεται στην ελληνική δικαιοδοσία του βυθού θαλασσών ή και λιμνών.
Ως προς την έρευνα γνωρίζω ότι υπάρχει δραστηριότητα που αφορά τον πυθμένα του ηφαιστείου Κολούμπο σε βάθος 500 μέτρων κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας (6,5 χιλιομέτρων βορειοανατολικά της Σαντορίνης). Εκεί δραστηριοποιείται πολυμελής επιστημονική ομάδα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) και το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών και ήδη τα αποτελέσματα αποδεικνύουν ότι στον μαγματικό θάλαμο του υποθαλάσσιου ηφαιστείου Kolumbo, λαμβάνουν χώρα «εξαιρετικά αποτελεσματικές βιογεωχημικές διεργασίες απόθεσης μετάλλων όπως χρυσός, αντιμόνιο, θάλλιο, άργυρος, αρσενικό, υδράργυρος, ψευδάργυρος κλπ., σε ποσότητες που ουδέποτε έχουν καταγραφεί, μαζί με μικροοργανισμούς που συμπεριφέρονται με ασυνήθιστο τρόπο και φαίνεται να διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία των μετάλλων». Δεν συζητάμε όμως σε καμία περίπτωση για εξόρυξη.
Για τα δικαιώματα έρευνας και εκμετάλλευσης ορυκτών πρώτων υλών στον θαλάσσιο και ωκεάνιο βυθό και το υπέδαφός τους, εκτός των ορίων εθνικής δικαιοδοσίας, ισχύουν οι διατάξεις του ν. 2321/1995 (Κύρωση Σύμβασης ΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας). Σε σχέση με το θεσμικό πλαίσιο, αρμόδια είναι η Διεθνής Αρχή για τον Βυθό – International Seabed Authority (1994). Αποτελούμενη από 167 κράτη μέλη και την Ευρωπαϊκή Ένωση, η Διεθνής Αρχή για τον Βυθό έχει εξουσιοδοτηθεί βάσει της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας να οργανώνει, να ρυθμίζει και να ελέγχει όλες τις δραστηριότητες που σχετίζονται με τα ορυκτά στη διεθνή περιοχή του βυθού. Εντούτοις, δεν έχει ολοκληρώσει ένα πάγιο διεθνές πλαίσιο αναφορικά με την εξόρυξη. Το πλαίσιο ορθά χαρακτηρίζεται ως ανώριμο παρότι το Deep sea mining θεωρείται σημαντική ελπίδα για την επίτευξη κλιματικά ουδέτερης οικονομίας τις επόμενες δεκαετίες. Σε διεθνές επίπεδο υπάρχουν ήδη αρκετές εταιρείες, για παράδειγμα η καναδική ιδιωτική εταιρία Nautilus Minerals Inc. που κατάφερε τα τελευταία χρόνια να χαρτογραφήσει το υπέδαφος της θαλάσσιας περιοχής της Παπούα- Νέας Γουινέας. Τα αποτελέσματα είναι εξόχως ικανοποιητικά και σύντομα θα επιτρέψουν την έναρξη της συστηματική εξόρυξης με ρομποτικά οχήματα τουλάχιστον για τον χαλκό και χρυσό. Όχι όμως πριν ολοκληρωθεί το θεσμικό πλαίσιο.
Επειδή λοιπόν υπάρχουν πολλοί κίνδυνοι για μια τέτοια εξόρυξη και πρέπει να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί σε σχέση με τον θαλάσσιο οικολογικό πλούτο και την διασφάλισή του θα έλεγα ότι δεν πρέπει να προτρέξουμε και να αναμένουμε τις βασικές αρχές της ΙSA σε σχέση με το θέμα αυτό. Στο πιο πρόσφατο ψήφισμα από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υπενθυμίζεται η δέσμευση της Ε. Επιτροπής ότι τα ορυκτά στον διεθνή θαλάσσιο βυθό δεν μπορούν να εξορύσσονται ή να χρησιμοποιούνται πριν να ερευνηθούν επαρκώς οι επιπτώσεις της εξόρυξης σε βαθέα ύδατα στο θαλάσσιο περιβάλλον, στη βιοποικιλότητα και στις ανθρώπινες δραστηριότητες, πριν να γίνουν κατανοητοί οι κίνδυνοι και πριν να αποδειχθεί ότι οι τεχνολογίες και οι επιχειρησιακές πρακτικές δεν βλάπτουν σοβαρά το περιβάλλον, σύμφωνα με την αρχή της προφύλαξης, καθώς και τα σχετικά αιτήματα του Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Μάλιστα ενθαρρύνεται η Επιτροπή να ενσωματώσει αυτή τη δέσμευση σε συγκεκριμένες δράσεις για τηνπροστασία αυτών των εξαιρετικά ευάλωτων οικοσυστημάτων·
