Ειδικό κεφάλαιο για το θέμα των Στρατηγικών και Κρίσιμων Ορυκτών Πρώτων Υλών (ΣΚΟΠΥ) έχει συμπεριληφθεί στο αναθεωρημένο προσχέδιο του ΕΣΕΚ

του Δρ. Πέτρου Τζεφέρη

Ειδικό κεφάλαιο για το θέμα των Στρατηγικών και Κρίσιμων Ορυκτών Πρώτων Υλών (ΣΚΟΠΥ) έχει συμπεριληφθεί στο αναθεωρημένο προσχέδιο του ΕΣΕΚ (βλ. συνημμένο, το οποίο έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της ΕΕ), αντανακλώντας την σημασία τους για την πράσινη ενεργειακή μετάβαση, αλλά και την αυξημένη έμφαση που επιδιώκει να δώσει η Ελλάδα και το ΥΠΕΝ στην αξιοποίηση των υλικών αυτών από ενδογενείς πηγές.

Η προμήθεια και επάρκεια Στρατηγικών και Κρίσιμων Ορυκτών Πρώτων Υλών αποτελούν μείζον ευρωπαϊκό ζήτημα λόγω της ιδιαίτερα υψηλής εξάρτησης της ευρωπαϊκής βιομηχανίας από τρίτες χώρες (οι εισαγωγές της ΕΕ για τα περισσότερα μέταλλα κυμαίνονται από 75–100% των αναγκών της) και  του υψηλού κινδύνου εφοδιασμού των σχετικών αλυσίδων. Στο πλαίσιο αυτό, οι Βρυξέλλες έχουν θέσει ως προτεραιότητα τη θέσπιση του Κανονισμού για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες (Critical Raw Materials Act – CRMs Act) που θα αποτελέσει το ειδικότερο θεσμικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση των ζητημάτων ασφαλούς και βιώσιμης πρόσβασης σε κρίσιμες και στρατηγικές ορυκτές πρώτες ύλες.

Οι επιμέρους ποσοτικοί στόχοι του Κανονισμού είναι: η ετήσια κατανάλωση στρατηγικών-κρίσιμων πρώτων υλών εντός της ΕΕ να προέρχεται έως το 2030  κατά 10% από εξόρυξη, κατά 15% από ανακύκλωση και κατά 40-50% από επεξεργασία πρωτογενών υλών (για δευτερογενή παραγωγή τελικών προϊόντων) κατ’ ελάχιστο. Προβλέπεται επίσης  ότι η μέγιστη εξάρτηση των εισαγωγών από τρίτη χώρα δεν θα υπερβαίνει το 65% για κάθε στρατηγική ορυκτή πρώτη ύλη και σε οποιοδήποτε σχετικό στάδιο της μεταποίησης.

Παρακάτω αποδίδονται συνοπτικά τα βασικά στοιχεία δημόσιων πολτικών και στοχοθεσίας που αναφέρονται στο αναθεωρημένο ΕΣΕΚ για το συγκεκριμένο θέμα:

Σε ελληνικό έδαφος και εντός Δημόσιων Μεταλλευτικών Χώρων (ΔΜΧ) στους οποίους το μεταλλευτικό δικαίωμα ανήκει στο Δημόσιο, έχουν εντοπισθεί περισσότερες από 15 πρώτες ύλες οι οποίες περιλαμβάνονται στην επικαιροποιημένη Ευρωπαϊκή λίστα των κρίσιμων ορυκτών πρώτων υλών (34), ορισμένες εκ των οποίων κρίνονται και ως στρατηγικές ΟΠΥ (16) [2023].

Αυτές ειναι : βωξίτης, φωσφορίτης, βαρύτης, αντιμόνιο (Sb), νικέλιο (Ni), κοβάλτιο (Co), μαγνήσιο (Mg), πυρίτιο (Si), βολφράμιο (W), γραφίτης (C), μέταλλα της ομάδας λευκοχρύσου (PGMs), γάλλιο (Ga), γερμάνιο (Ge), μαγγάνιο (Mn), χαλκός (Cu) και ορισμένες (ελαφρές)  σπάνιες γαίες (LREE).

Ωστόσο, το υφιστάμενο κοιτασματολογικό δυναμικό που έχει καταγραφεί απαιτεί αφενός επικαιροποίηση, αφετέρου νέα στοχευμένη έρευνα είτε για την αύξηση της προστιθέμενης αξίας των ήδη καταγεγραμμένων στόχων εντός των Δημοσίων Μεταλλευτικών Χώρων, είτε για την ανακάλυψη νέων «στόχων», τόσο πρωτογενών (κοιτασμάτων) όσο και δευτερογενών με εθνική ή/και ευρωπαϊκή στρατηγική σημασία.

Προς την κατεύθυνση διασφάλισης της προμήθειας των απαραίτητων ορυκτών πρώτων υλών που θα τροφοδοτήσουν τη βιομηχανία της ενεργειακής μετάβασης, η Ελλάδα προετοιμάζει έναν οδικό χάρτη με δύο άξονες προτεραιοτήτων με ορίζοντα το 2030: α) Μεταλλευτική Έρευνα και β) Αξιοποίηση του ήδη καταγεγραμμένου  μεταλλευτικού δυναμικού, μέσω της εκκίνησης διαγωνιστικών διαδικασιών για την παραχώρηση των δικαιωμάτων έρευνας κι εκμετάλλευσης, καθώς και συμπληρωματικών παρεμβάσεων σε επίπεδο πολιτικών.  Αυτό που επιδιώκεται είναι η βιώσιμη εκμετάλλευση των κοιτασμάτων, η  μείωση του χρόνου αδειοδότησης, η προσέλκυση επενδύσεων και η συμπερίληψη του οφέλους για τις τοπικές κοινωνίες.

α) Μεταλλευτική Έρευνα. H ανάπτυξη στοχευμένων εθνικών προγραμμάτων έρευνας αποτελεί τον πρώτο άξονα προτεραιότητας, δεδομένης της καθοριστικής συμβολής της μεταλλευτικής έρευνας στον βιώσιμο κύκλο της εξορυκτικής δραστηριότητας, αλλά και της σημασίας που έχει διαχρονικά ο συστηματικός εντοπισμός μεταλλευτικών κοιτασμάτων για την εθνική οικονομία.

Όσον αφορά στη δημόσια μεταλλευτική έρευνα, αυτή την περίοδο ερευνώνται από τον αρμόδιο φορέα (ΕΑΓΜΕ) οι περιοχές εντός του Δημόσιου Μεταλλευτικού Χώρου Κιμμερίων Ξάνθης, ενώ έχει δεσμευθεί και η  περιοχή της δυτικής Σάμου για έρευνα λιθίου. Ιδιωτική έρευνα γίνεται στις περιοχές Οίτης Παρνασσού Γκιώνας για βωξίτη και στην περιοχή Μολάων Λακωνίας για Ψευδάργυρο, Άργυρο, Γάλλιο και Γερμάνιο, εντός μισθωμένων Δημόσιων Μεταλλευτικών Χώρων

Οι στόχοι μέχρι το 2030, είναι η κατάρτιση από την ΕΑΓΜΕ του  πρόγραμματος Εθνικής Μεταλλευτικής Έρευνας με έμφαση στα κοιτάσματα τόσο της Βορείου όσο και της Νοτίου Ελλάδος που επιβάλλεται να αξιοποιηθούν κατά προτεραιότητα λόγω των διαπιστωμένων ενδείξεων-εμφανίσεων ΚΟΠΥ (π.ε. Ξάνθης, Ροδόπης, Ν. Αιγαίου, Εύβοιας κ.α.).  Επίσης προτείνεται η υποστήριξη και ενθάρρυνση ερευνητικών προγραμμάτων που αποσκοπούν στην ανάπτυξη εναλλακτικών υλικών και μεθόδων μεταλλουργικής επεξεργασίας ή τη βελτίωση της ανακύκλωσης των κρίσιμων ορυκτών με τη συνεργασία ιδιωτών και ερευνητικών ιδρυμάτων της χώρας (πχ. HORIZON).   

β) Αξιοποίηση μεταλλευτικού δυναμικού. Ο δεύτερος άξονας αφορά την αδειοδότηση των έργων ΣΚΟΠΥ με έμφαση στην εκκίνηση νέων διαγωνισμών για την αξιοποίηση κοιτασμάτων μεταλλευτικών ορυκτών σε ΔΜΧ με διαπιστωμένο ικανοποιητικό βαθμό κοιτασματολογικής ωριμότητας, σε συνδυασμό με λοιπές πολιτικές και δράσεις, οι οποίες θα λειτουργήσουν συμπληρωματικά και ενισχυτικά της αύξησης της επενδυτικής δραστηριότητας.

Το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας έχει προτεραιοποιήσει την ανάδειξη νέων περιοχών προς εκμετάλλευση, κάτι που προϋποθέτει επικαιροποίηση και ολοκλήρωση της καταγραφής του δυναμικού των ΔΜΧ προς αξιοποίηση ώστε να ξεχωρίσουν εκείνοι, οι οποίοι μπορούν να θεωρηθούν ώριμοι και να τεθούν, κατά προτεραιότητα, σε διαγωνιστική διαδικασία για την εκμίσθωσή τους σε ενδιαφερόμενους ιδιώτες.Πρόκειται για μια εξειδικευμένη εργασία που εμπλέκει συνεκτίμηση τεχνικών, επιστη-μονικών, οικονομικών νομικών και κοινωνικών δεδομένων-κριτηρίων.

Επισημαίνεται ότι σύμφωνα με τα στοιχεία του ΥΠΕΝ, ο αριθμός των υπό αξιολόγηση ΔΜΧ υπερβαίνει τους 120, ορισμένοι εκ των οποίων παρουσιάζουν ενδιαφέρον ΣΚΟΠΥ και συνεπώς εξετάζονται για το ενδεχόμενο εκκίνησης διαγωνιστικής διαδικασίας εκμίσθωσης και εκμετάλλευσής τους. Η αξιολόγηση  των ΔΜΧ υλοποιείται από το ΥΠΕΝ σε συνεργασία με την ΕΑΓΜΕ.

Η αύξηση του βαθμού αυτάρκειας της ΕΕ από ~ 2% σήμερα σε 10% με προοπτική το 2030, στόχος που εναρμονίζεται με τον Ευρωπαϊκό Κανονισμό για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες, σημαίνει αύξηση τουλάχιστον 400-500% της μεταλλευτικής παραγωγής, αναφορικά με την αξιοποίηση των ΚΟΠΥ, εντός των επόμενων 6-7 χρόνων. Για την επίτευξη του στόχου, στα επόμενα χρόνια μέχρι το 2030, το ΥΠΕΝ προγραμματίζει να προωθήσει σταδιακά διεθνείς διαγωνισμούς για την εκμίσθωση δικαιωμάτων έρευνας και εκμετάλλευσης σε ΔΜΧ τα οποία θα κριθούν θετικά με βάση τα ανωτέρω κριτήρια. Ειδικότερα, ο προγραμματισμός περιλαμβάνει ετήσιες διεθνείς διαγωνιστικές διαδικασίες στις οποίες θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται κάθε χρόνο τουλάχιστον ένα (1) από τα στρατηγικά και κρίσιμα ορυκτά-μέταλλα.

Εξυπακούεται δε ότι θα πρέπει να εξασφαλιστεί η δυνατότητα πρόσβασης των έργων ΣΚΟΠΥ σε χρηματοδότηση που προβλέπεται από τα ενωσιακά Ταμεία (ΕΣΠΑ, Just Transition Fund, RePowerEU, InvestEU, Innovation Fund) και την ΕΚΤ.

γ) Λοιπές προωθητικές δράσεις

Πέραν των διαγωνιστικών διαδικασιών για την αξιοποίηση των ώριμων κοιτασμάτων ΚΟΠΥ, που θα συμβάλλουν στην ασφάλεια εφοδιασμού της ΕΕ σε πρώτες ύλες, απαιτούνται και άλλες πολιτικές και δράσεις, οι οποίες συνοψίζονται ως εξής:  

1.Ολοκλήρωση του ειδικού χωροταξικού για τις ΟΠΥ, το οποίο θα εξασφαλίσει την προσβασιμότητα στα κοιτάσματα στρατηγικού ενδιαφέροντος σε βάθος χρόνου κι ακόμη θα βελτιώσει την κοινωνική αποδοχή του κλάδου  μειώνοντας τις πιθανές «τριβές» με άλλες ανταγωνιστικές χρήσεις γης.

2.Νομοθετικές και κανονιστικές παρεμβάσεις προκειμένου να βελτιωθεί το υφιστάμενο ρυθμιστικό πλαίσιο της μεταλλευτικής δραστηριότητας.

3. Ενίσχυση των υφιστάμενων επενδύσεων αξιοποίησης των ελληνικών σιδηρονικελιούχων κοιτασμάτων (λατεριτών), των βωξιτικών κοιτασμάτων, των μαγνησιούχων κοιτασμάτων και των μεικτών θειούχων μεταλλευμάτων με συνακόλουθη δρομολόγηση παρεμβάσεων προς την ενθάρρυνση παραγωγής των περιεχομένων σε αυτά κρίσιμων και στρατηγικών ορυκτών.

4. Προώθηση έργων Κυκλικής Οικονομίας. Ανάπτυξη συστημάτων και πολιτικών που θα ενθαρρύνουν την ανακύκλωση, την επεξεργασία προς παραγωγή τελικών προϊόντων και την επαναχρησιμοποίηση των κρίσιμων ορυκτών και των αποβλήτων τους, τη βιώσιμη και κοινωνικά υπεύθυνη προμήθεια πρώτων υλών σε εναρμόνιση και με τους ποσοτικούς στόχους του Ευρωπαϊκού Κανονισμού για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες.

5. Διαφοροποίηση των Πηγών Εφοδιασμού. Προσπάθεια για εύρεση και ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών κρίσιμων ορυκτών, καθώς και εξερεύνηση νέων καινοτόμων τεχνολογιών που θα περιορίσουν το περιβαλλοντικό αποτύπωμα είτε την εξάρτηση από αυτά.

6.  Διεθνής Συνεργασία: Συνεργασία με άλλα κράτη μέλη της ΕΕ και παγκόσμιους εταίρους για την ανταλλαγή τεχνογνωσίας στην κοιτασματολογική έρευνα, εξόρυξη και επεξεργασία ΚΟΠΥ.

7.    Διεύρυνση της κοινωνικής συνεργασίας. Παρεμβάσεις που αφορούν πρώτιστα τη βελτίωση της αντίληψης της κοινωνίας των πολιτών για τον εξορυκτικό τομέα. Παρεμβάσεις που αφορούν προόδους ουσίας της μεταλλευτικής στο συλλογικό αξιακό μας κεφάλαιο και πρωτοβουλίες που αφορούν τη βελτίωση του βαθμού κοινωνικής αποδοχής των εξορυκτικών έργων και τελικά μετρίαση ή άρση της παγιωμένης αρνητικής αντίληψης για τα έργα αυτά («κοινωνική άδεια»).