Στολίζεται την άνοιξη, δακρύζει το χειμώνα: μια ωκεάνεια οροσειρά με βυζαντινούς ναούς και πέτρινα μαξιλάρια!

του Δημήτρη Κ. Κωνσταντινίδη, Δρα Οικονομικής Γεωλογίας

«Να ξέραμε αφεντικό τι λένε οι πέτρες»[1]

Λένε ότι η Μητέρα Φύση έχει το δικό της μυαλό: εκρήξεις ηφαιστείων, βαθιοί και άφταστοι ωκεανοί, θύελλες και καταιγίδες, λιθοσφαιρικές πλάκες και σεισμοί, αλλά και αμμουδένιες ακρογιαλιές, πυκνά δάση, ανθισμένες κερασιές, πράσινα λαγκάδια, σπάνια χλωρίδα και πανίδα. Η δημιουργικότητα της δεν έχει όρια. Μέσα από την έρευνα προσπαθούμε να καταλάβουμε πώς λειτουργεί, αλλά υπάρχουν πράγματα, που μας μπερδεύουν.

Πριν από ενάμιση χρόνο διάβασα προσεκτικά το τελευταίο έργο μιας από τις μεγαλύτερες διάνοιες της Ιστορίας, του Stephen Hawkings (1942-2018), που έχει τίτλο «Σύντομες απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα». Αυτή η διάνοια έδωσε απαντήσεις σε πολλά μυστήρια που μας απασχολούν: Πώς ξεκίνησαν όλα στο σύμπαν; Υπάρχει νοήμων ζωή και αλλού; Έχει νόημα να αποικίσουμε το διάστημα; Θα επιβιώσουμε πάνω στη Γη; Υπάρχει Θεός; Τελικά κατέληξα στο συμπέρασμα πως, ανεξάρτητα από τα μυστήρια που μας κρύβει ακόμα η Φύση, υπάρχουν τόσα απλά και συναρπαστικά πράγματα στη Γη, που καλύτερα να τα απολαμβάνουμε, όσο δεν είναι πολύ αργά.

Και για να μπούμε σιγά σιγά στο θέμα μας, συχνά φέρνω στο μυαλό μου τις λέξεις του Αλέξη Ζορμπά «Να ξέραμε αφεντικό τι λένε οι πέτρες. Μπορεί να φωνάζουν, να μας φωνάζουν, κι εμείς να μην ακούμε». Και πράγματι όσες φορές ανεβαίνω στο Τρόοδος, όλο και κάτι ακούω! Δεν ξέρω αν είναι ο άνεμος, αν είναι τα δένδρα, αν είναι οι πέτρες, αλλά κάτι ακούω. Όχι, δε μου σάλεψε, απλά ακούω τη φύση.

Εν πάσι γαρ τοις φυσικοίς ενεστί τι θαυμαστόν

Μιας και ο μεγάλος Αριστοτέλης μας έστειλε μήνυμα από τη Χαλκιδική ότι «σε όλα τα πράγματα στη φύση υπάρχει κάτι άξιο θαυμασμού», σας προτείνω μια ευφάνταστη εκδρομή σε ένα φυσικό καταφύγιο, όπου θα γνωρίσετε, μέσα από εικόνες και σύντομες περιγραφές, ένα κομμάτι της Κύπρου, μακριά από τις παραλίες του Πρωταρά, της Αγίας Νάπας και τα καλλίγραμμα θηλυκά, γιατί θα ανεβούμε στα ρομαντικά χωριά (Εικ. 1) και σε άλλα θέρετρα του Γεωπάρκου του Τροόδους που εντάχθηκε στον Κατάλογο της ΟΥΝΕΣΚΟ το 2015. Θα δούμε πέτρες, που δε βλέπουμε συχνά, καταρράκτες, λίμνες και φράγματα νερού, πράσινα δάση μαύρης πεύκης (Pinus nigra subsp. pallasiana), σπάνια θηλαστικά, πολιτιστικά έργα και τόσα άλλα πράγματα, που θα μας εκπλήξουν με τη μοναδικότητα τους.

Εικ. 1: Γειτονιά στις Πλάτρες μισο-κρυμμένη στο φθινοπωρινό τοπίο. Credit: commons.wikimedia.org.

Ανεβείτε στο Τρόοδος για να δείτε το βυθό του ωκεανού

Έχουμε ανέβει στον Όλυμπο του Τροόδους, σε ύψος δύο χιλιομέτρων, και όμως ακουμπάμε σε βράχια που δημιουργήθηκαν σε βάθος 8 χλμ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Αν το ακούσετε εκεί από κάποιο ντόπιο κάτοικο για πρώτη φορά, πιθανά θα σκεφθείτε «ακόμα ένας τρελο-κουμπάρος». Και όμως κάθε γεωλόγος θα σας το επιβεβαιώσει και θα αρχίσει να σας μιλά για λιθοσφαιρικές πλάκες, το μανδύα της γης, το οφιολιθικό σύμπλεγμα των πετρωμάτων και άλλες γεωλογικές αλήθειες, που δύσκολα θα καταλάβετε, αν δεν έχει διδασκαλικό ταλέντο και τα κατάλληλα εργαλεία (σχήματα, εικόνες, κτλ.) για να σας τα εξηγήσει.

Και για να μη μου γράφει ο φίλος Brno Moravia στο Facebook ότι «Δύσκολο όμως να συγκρατήσω ορολογίες και πετρώματα που πρώτη φορά ακούω στη ζωή μου», θα σας ζητήσω να με πιστέψετε για να πάμε παρακάτω. Και για να σας πείσω περισσότερο θα επαναλάβω ότι αυτή η δροσερή πλευρά του νησιού δε μαγνητίζει μόνο τους ντόπιους, που τις Κυριακές των καυτών καλοκαιριών ψήνουν κατά εκατοντάδες τη σούβλα τους εκεί ψηλά, καταναλώνοντας ταυτόχρονα περίσσια ζιβανία (κυπριακό τσίπουρο), αλλά και χιλιάδες πανεπιστημιακούς δασκάλους και φοιτητές που μελετούν μια παγκόσμια γεωλογική μοναδικότητα.

Καλωσορίσατε

Αν θέλετε να ξεκινήσετε σωστά μια τέτοια περιήγηση, πηγαίνετε πρώτα στο Κέντρο Επισκεπτών του Γεωπάρκου, που βρίσκεται στη καρδιά του και στεγάζεται στο παλιό Δημοτικό Σχολείο του Μεταλλείου του Αμιάντου, σε ένα ιδιαίτερο κτίσμα περασμένης, αλλά ζηλευτής αρχιτεκτονικής. Πριν καν μπείτε μέσα, όπου θα σας υποδεχθεί η ευγενική Κωνσταντίνα, θα έχετε ήδη μάθει πολλά στην αυλή του Κέντρου. Το υλικό των φωτογραφιών από πρόσφατη επίσκεψη μου σας παρουσιάζει τα πιο γνωστά πετρώματα του Τροόδους, που και σήμερα γεννιούνται στα βάθη κάποιων ωκεανών ή υπάρχουν ακόμα και στον Άρη (Εικ. 2).

Εικ. 2: Τα συνηθέστερα πετρώματα του Τροόδους στην αυλή του Κέντρου Επισκεπτών του ομώνυμου Γεωπάρκου. Φωτ. του συντάκτη.

Μέσα στο Κέντρο, θα δείτε στις βιτρίνες και στους τοίχους του ορυκτά, πετρώματα, εικόνες για την ιστορία της εξόρυξης, για τους σεισμούς, τη χλωρίδα και πανίδα, ενώ θα παρακολουθήσετε ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ για τη δημιουργία και εξέλιξη της οροσειράς του Τροόδους. Το φωτογραφικό και άλλο υλικό που θα πάρετε δωρεάν από τα χέρια της Κωνσταντίνας, θα το μετροφυλλάτε για πολύ καιρό, γιατί με ιδιαίτερα κατανοητή γλώσσα και εκπληκτικές φωτογραφίες σας περιηγείται στους 48 γεώτοπους και σας παρουσιάζει 18 προτάσεις για μονοήμερες έως τετραήμερες περιπατητικές εκδρομές στα μονοπάτια της φύσης μέσα στο Γεωπάρκο.

Το Αes Cyprium και η παρέα του

Το Aes Cyprium (το «μέταλλο από την Κύπρο»), δηλαδή ο χαλκός, φανέρωσε την ύπαρξη του στους αρχαίους Κύπριους μέσα από τις ζωγραφιές του μαλαχίτη (πράσινου) και αζουρίτη (γαλάζιου/αζούρ) πάνω στα εδάφη του Τροόδους. Με κύρια περίοδο την Εποχή του Χαλκού (2500-1000 π.Χ.), η Κύπρος εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα παραγωγικά και εμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου. Παράγεται ακόμα και σήμερα (σε μικρή ποσότητα) στο ιστορικό μεταλλείο της Σκουριώτισσας, που αποτελεί ένα από τα πολλά αξιοθέατα του Γεωπάρκου. Η καθαρότητα του μετάλλου φθάνει το 99,999%, για αυτό και αποκαλείται ως «χαλκός πέντε αστέρων».

Κοντά στο Μιτσερό (ιστορικό μεταλλευτικό χωριό) και την Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου λειτούργησαν αρκετά μεταλλεία, ανάμεσα στα οποία το Μεμί, του Αλεστού, της Κοκκινοπεζούλας και της Κοκκινόγιας. Ξεχωριστή θέση στην ιστορία της εκμετάλλευσης χαλκού κατέχει και το κοίτασμα Απλικιού (Εικ. 3), όπου, κατά τη διάρκεια της έρευνας, ανακαλύφθηκαν κατάλοιπα διαφόρων κατοικιών και αρκετοί κυκλικοί λάκκοι, που αποτελούν μικρό τμήμα μεγάλου οικισμού της τελευταίας εποχής του Χαλκού (1625-1050 π.Χ.) και δικαιολογούν γιατί το μέταλλο αυτό πήρε το όνομα του από την Κύπρο.

Εικ. 3: Φυσική πολύχρωμη ζωγραφιά από την περιοχή του μεταλλείου «Απλίκι». Πηγή[2]

Πάμε στον αμίαντο, ο κύριος τύπος του οποίου στην Κύπρο είναι ο χρυσότιλος. Η συστηματική εκμετάλλευση του χρονολογείται από το 1904 μέχρι το 1988, όταν και έκλεισε, μιας και οι ίνες του αμίαντου μπορούν να προκαλέσουν την επάρατη αρρώστια στα πνευμόνια. Εκτιμάται ότι εξορύχθηκαν γύρω στα 150 εκατομμύρια τόνοι μεταλλεύματος για παραγωγή 942.000 τόνων συμπυκνώματος ινών αμιάντου. Η περιβαλλοντική του αποκατάσταση (Εικ. 4) ξεκίνησε το 1995 και ολοκληρώθηκε το 2015.

Εικ. 4: Γραφική θέα του πρώην μεταλλείου του Αμιάντου με τα περισσότερα τμήματα αποκατεστημένα και τη λίμνη του στο βάθος. Φωτo: Νατάσα Δημοσθένους (από το διαδίκτυο).

Γράφοντας για τις ορυκτές πρώτες ύλες, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε, με λίγες λέξεις, και τα κοιτάσματα του χρωμίτη, αφού απαντώνται σε συμπλέγματα υπερβασικών πετρωμάτων, όπως αυτά του Τροόδους. Σήμερα δεν υπάρχει σε λειτουργία κανένα μεταλλείο χρωμίτη και ούτε πρόκειται να υπάρξει, αφού μπορεί να εντοπισθεί μόνο στον Εθνικό Δρυμό και το Γεωπάρκο του Τροόδους, όπου η αδειοδότηση της εξόρυξης θα ήταν μια ουτοπία.

Μήπως πέρασε απ’ εδώ το Βυζάντιο;

Δέκα εκκλησίες και μοναστήρια του Τροόδους, που εντάχθηκαν στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ από το 1985, μεταφέρουν και αναπτύσσουν εδώ τη βυζαντινή αρχιτεκτονική και τοιχογραφία. Καλύπτοντας μια περίοδο από τις αρχές του 11^ου μέχρι τον 16^ο αιώνα, τα μνημεία αυτά έχουν μια γηγενή τεχνοτροπία: κτισμένα από λαξεμένες, από τη φύση ή τον άνθρωπο, πέτρες του οφιολιθικού συμπλέγματος και ξύλα του Τροόδους, με στέγες από τοπικά αγκιστρωτά κεραμίδια και πάνω από όλα με απίστευτες τοιχογραφίες από φαιόχρωμα (φυσική χρωστική ουσία, γεωλογικά γνωστή ως ούμπρα) της περιοχής. Δείτε τις φωτογραφίες της Εικ. 5 από το commons.wikimedia.org., αλλά μη χάσετε την ευκαιρία, κορωνοϊού επιτρέποντος, να τις επικεφθείτε επί τόπου!

Εικ. 5: Η εκκλησία της Παναγίας του Αρακά (πάνω φωτογραφίες) και το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή στον Καλοπαναγιώτη (κάτω φωτογραφίες). Πηγή[3]

«Στο κάθε πεύκο κι αγρινό σ’ άγρια ομορφάδα» [4]

Μπορεί να μη δείτε σε κάθε μαύρη πεύκη (Εικ. 6) και ένα αγρινό (είδος άγριου προβάτου), όπως λέει το ποίημα, αλλά σίγουρα το μοναδικό και σπάνιο αυτό είδος θηλαστικού θα σας εκπλήξει. Το αγρινό απεικονίζεται σε αρχαία αγγεία, αλλά και σήμερα αποτελεί ίσως το πιο συνηθισμένο σύμβολο της Κύπρου. Γι’ αυτό και εκτός από τα βουνά της Πάφου, θα το δείτε σε γραμματόσημα, κέρματα (Εικ.6), χαρτονομίσματα κ.α. Πέρα όμως από το αγρινό, θα βρούμε και σπάνιες μορφές κουκουβάγιας (Εικ. 6), τα «αηδόνια που δεν σε αφήνουν να κοιμηθείς στις Πλάτρες» (Γιώργος Σεφέρης), αλλά και νυχτερίδες και άλλα σπάνια πτηνά και ερπετά.

Εικ. 6: Μαύρη πεύκη, αγρινό και κουκουβάγια του Τροόδους. Credit: commons.wikimedia.org

Παράδεισοι ξεχασμένοι στο Τρόοδος

«Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα» (Νίκος Καζαντζάκης). Δεν έχω ούτε πινέλα, ούτε χρώματα, γιατί ποτέ δεν ήμουνα καλός στις ζωγραφιές. Ωστόσο, η φύση, που τάχει όλα, ζωγράφισε κάποιους μικρούς παράδεισους και τους σκόρπισε στο Τρόοδος. Για τον άλλο, το μεγάλο παράδεισο, που για να πας πρέπει πρώτα να πεθάνεις, δεν ξέρω τι γίνεται. Ένας απ’ τους μικρούς παράδεισους βρίσκεται στις Πλάτρες (Εικ. 1).

Τα παραδεισένια χωριά του Τροόδους σε καρτερούν ακόμα στη Κυπερούντα, στο Όμοδος, στην Κακοπετριά, όλα με τα στενά σοκάκια και τα σπιτάκια τους, βιτρίνες από πέτρες της γύρω γης πάνω στην οποία ξεκουράζονται για αιώνες, στο Φαρμακά με τα καταπράσινα ρυάκια, στον Αγρό με τα τριαντάφυλλα που θα σου γλυκαίνουν τη ζωή, όχι μόνο σαν λουλούδια, αλλά και σαν νόστιμα γλυκά, στον Πρόδρομο με τις δροσερές πηγές, τους καταρράκτες του και σε δεκάδες άλλους οικισμούς. Οι φωτογραφίες της εικόνας 7 είναι μόνο μια μικρή γεύση του πώς μπορείτε να νοιώσετε πίνοντας ένα καφέ (ελληνικό, κυπριακό, τούρκικο, πέστε τον όπως θέλετε) σε μια πλατεία σε ένα από τους γήινους αυτούς παράδεισους.

Εικ. 7: Η Κακοπετριά στις πάνω φωτογραφίες, ο Αγρός και η Κυπερούντα στις κάτω. Credit: commons.wikimedia.org.

Ο Πρόδρομος, εκτός άλλων, φιλοξενούσε κάποτε ίσως το πιο υπέροχο χειμερινό θέρετρο της Κύπρου του 20^ου αιώνα. Πήρε το όνομα του από τη βασίλισσα Βερεγκάρια της Ναβάρης, σύζυγο του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου. Το ξενοδοχείο είχε προσελκύσει βασιλιάδες και άλλες πολλές προσωπικότητες, γι’ αυτό και είναι επίσης γνωστό ως «το ξενοδοχείο των βασιλιάδων» (Εικ. 8). Η ανακαίνιση και επαναλειτουργία του, μετά από δεκαετίες ερήμωσης, μόλις έχει αρχίσει.

Θρυμματισμένες πέτρες: Πηγή ζωής και ανάπτυξης οικισμών

Αν έπρεπε να δώσω ένα συνώνυμο για τον Κύπριο, δεν θα ήταν το «κουμπάρος», όπως λένε συνήθως οι Ελλαδίτες δημοσιογράφοι, αλλά το «γκρινιάρης». Γκρινιάζει για τα πάντα. Μέσα σε αυτά και οι κατολισθήσεις κάθε χειμώνα στους στενούς δρόμους που οδηγούν στο Τρόοδος (Εικ. 9).

Εικ. 8: Το ερειπωμένο «ξενοδοχείο των βασιλιάδων» που περιμένει την αναγέννηση του. Credit: commons.wikimedia.org.

Εικ. 9: Κατολίσθηση στο δρόμο Πλατρών-Τροόδους. Πηγή[5]

Αν ήξερε ότι, για να ανυψωθούν οι πέτρες του Τροόδους από τα 8.000 μέτρα κάτω απ’ τη θάλασσα στα 2.000 μέτρα πάνω από αυτή, χρειάστηκαν άπειρες δυνάμεις που θρυμμάτιζαν τις πέτρες, πάλι θα γκρίνιαζε («ίσια δαμέ ήβραν οι δυνάμεις να σπάσουν τες πέτρες μας;»). Και όμως! Αυτός ο θρυμματισμός επιτρέπει στο νερό να κυκλοφορεί εύκολα μέσα τους, με αποτέλεσμα τη δημιουργία υπόγειων ταμιευτήρων νερού, πηγών (Εικ. 10) και λιμνών. Αυτές οι σπασμένες πέτρες έγιναν πηγή ζωής και ανάπτυξης οικισμών που εξελίχθηκαν σε μαγευτικά χωριά (Εικ. 7), αφού το πρώτο πράγμα που ζητούσαν οι άνθρωποι ήταν το νερό.

Εικ. 10: Παραδοσιακή πηγή νερού (αριστερά) που συνδέεται με το ρήγμα Αμιάντου (δεξιά) στο Γεώτοπο No 10 του Γεωπάρκου του Τροόδους. Φωτ. του συντάκτη.

Σ’ αυτές οφείλουμε, σε μεγάλο βαθμό, και τα σημερινά φράγματα νερού (Εικ. 11), απ’ όπου ξεδιψάμε σε όλη την Κύπρο, γιατί αλλιώς θα λέγαμε το νερό νεράκι, έστω κι’ αν δεν είμαστε «καλαμαράδες». Τέλος, σ’ αυτές χρωστάμε τους υπέροχους καταρράκτες, ίσως το υπ’ αριθμό ένα θέλγητρο των μονοπατιών του Γεωπάρκου του Τροόδους.

Εικ. 11: Το φράγμα του Κούρη[6] (πάνω φωτογραφία), οι καταρράκτες της Καληδονίας, Μιλλομέρη (commons.wikimedia.org.) και Γεροβάσας[7] (κάτω φωτογραφίες από αριστερά προς τα δεξιά).

Επίλογος

Είμαι σίγουρος ότι κάποιες φίλες και φίλοι που ασχολήθηκαν πολύ με γεωπάρκα θα απογοητευθούν από τη σημερινή παρουσίαση. Ακούω την Ειρήνη, την καλή μου φίλη από τον Πειραιά, να φωνάζει από το μπαλκόνι της «μωρέ Δημήτρη πού είναι οι γεώτοποι και τα μονοπάτια της φύσης;». Για να μην την απογοητεύσω εντελώς, παραθέτω στην τελευταία εικόνα μια πρόταση της ομάδας του Γεωπάρκου του Τροόδους για τετραήμερη εκδρομή σε γεώτοπους και αξιοθέατα και …. όποιος από τα «περήφανα γηρατειά» τολμά, ευπρόσδεκτος στη φιλόξενη Κύπρο.