Η ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΩΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΘΕΛΓΗΤΡΟ

Το Όραμα για ένα Ολιστικό Μοντέλο Ανάπτυξης της Λαυρεωτικής

Του Δημήτρη Κ. Κωνσταντινίδη, Διδάκτορα Οικονομικής Γεωλογίας

 

Πρόλογος

Κατά τη διάρκεια του 20^ου  αιώνα, η ανθρώπινη κοινωνία πέρασε μέσα από πολλές αλλαγές, είτε στο πλαίσιο πολεμικών συγκρούσεων και οικονομικών κρίσεων, είτε μέσα από την τεχνολογική πρόοδο. Το ίδιο εξακολουθεί να συμβαίνει σήμερα, όπου προστέθηκε και η υγειονομική κρίση της πανδημίας του κορωνοϊού. Ωστόσο, ουδέν κακόν αμιγές καλού. Ένα από τα θετικά επακόλουθα των πιο πάνω είναι και οι αλλαγές στο σύστημα αξιών και στις απόψεις των ανθρώπων για τον κόσμο.

Η συνειδητοποίηση των αξιών της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου είναι ένα από τα χαρακτηριστικά μιας προηγμένης κοινωνίας που γνωρίζει το παρελθόν της, ενώ μπορεί και να μάθει και να εμπνευστεί από αυτό. Ταυτόχρονα, η κληρονομιά αυτή θα πρέπει να μπορεί να προστατευθεί, να χρησιμοποιηθεί ενεργά στην καθημερινή μας ζωή και κύρια να μεταβιβασθεί στις μελλοντικές γενιές προκειμένου να αποφευχθεί η απώλεια ιστορικών, πολιτιστικών και κοινωνικών αξιών που περιέχονται σε αυτήν.

Η Μεταλλευτική Κληρονομιά

Είναι προφανές ότι η ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας συνδέεται αδιάρρηκτα με την παρουσία και αξιοποίηση των ορυκτών πρώτων υλών (ΟΠΥ), την ανάπτυξη της παραγωγής και την τεχνική/τεχνολογική πρόοδο. Είναι ένα θεμελιακό  αναπτυξιακό συστατικό, γιατί χωρίς εξόρυξη ΟΠΥ δεν θα ήταν δυνατή η μεταγενέστερη αλυσίδα παραγωγής προϊόντων και η ανθρώπινη εξέλιξη.

Η Μεταλλευτική Κληρονομιά αναφέρεται στην εξόρυξη ΟΠΥ και σε συναφείς διαδικασίες (έρευνα, εκμετάλλευση, τεχνικές επεξεργασίας,κ.λπ.), αλλά και στους τρόπους ζωής των εξορυκτικών κοινοτήτων. Μπορεί να αφορά υλική κληρονομιά (ορυχεία, κτίρια, μηχανήματα, στολές εξόρυξης) ή άυλη (τεχνολογία, διαδικασίες εξόρυξης, έθιμα και παραδόσεις), δηλαδή αποτυπώματατου παρελθόντος, τα οποία αντιπροσωπεύουν συγκεκριμένες αξίες και έννοιες που σχετίζονται με την εκμετάλλευση ή με τους εργάτες των μεταλλείων.

Οι ιστορικές περίοδοι κάθε πολιτιστικής περιφέρειας διαφέρουν. Στην Κεντρική Ευρώπη ο Μεσαίωνας αποτελεί τη κύρια περίοδο αξιοποίησης ΟΠΥ. Γι’ αυτό και οι μεταλλευτικές μεσαιωνικές πόλεις αποκτούσαν ειδικά προνόμια και δικαιώματα, ενώ η περηφάνεια για το εξορυκτικό παρελθόν τους εμφανίζεται σήμερα με τη χρήση μεταλλευτικών συμβόλων στα εμβλήματα τους (Εικ. 1).

Αντίθετα, σε χώρες όπως η Ελλάδα και η Κύπρος, η εξορυκτική δραστηριότητα ήταν γνωστή από την Εποχή του Χαλκού ή/και νωρίτερα. Σε συγκεκριμένες τοποθεσίες, όπως η Λαυρεωτική, το αποκορύφωμα της εξόρυξης θεωρείται το γενεσιουργό βάθρο για τις δημιουργίες του «Χρυσού Αιώνα του Περικλέους», (Εικ. 2).

Η Διεθνής Σύμβαση Παγκόσμιας Κληρονομιάς και τα Ελληνικά Μνημεία

Η Σύμβαση Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ του 1972 ενσωματώνει σε ένα ενιαίο Μνημόνιο τις έννοιες της διατήρησης της φύσης και των πολιτιστικών της αξιών, ενώ καταγράφει και τη θεμελιώδη ανάγκη να διατηρηθεί η ισορροπία μεταξύ της φύσης και των ανθρώπων. Ορίζει το είδος των φυσικών ή πολιτιστικών χώρων που μπορούν να ενταχθούν στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Προτρέπει πως τα συμβαλλόμενα κράτη-μέλη θα ενσωματώσουν την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς σε προγράμματα περιφερειακού σχεδιασμού, θα δημιουργήσουν υπηρεσίες και προσωπικό στους χώρους των μνημείων, θα αναλάβουν επιστημονική και τεχνική έρευνα για τη διατήρηση τους και θα υιοθετήσουν μέτρα που προσφέρουν στους χώρους αυτούς καθημερινή λειτουργία.

Στον Κατάλογο έχουν ενταχθεί μέχρι στιγμής 1.121 περιοχές από όλο τον κόσμο, από τις οποίες οι 39 είναι διασυνοριακές, 869 καθαρά πολιτιστικές, 213 φυσικού κάλλους και 39 μικτές. Από την Ελλάδα είναι ενταγμένα 18 μνημεία, ανάμεσα στα οποία και η Ακρόπολη των Αθηνών, ο Αρχαιολογικός Χώρος Φιλίππων, το Άγιο Όρος, η Βεργίνα, τα Μετέωρα, ο Αρχαιολογικός Χώρος των Δελφών, η Επίδαυρος, οι Μυκήνες, η Αρχαία Ολυμπία και άλλα.Διαβάζοντας αυτή τη λίστα, το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό είναι πώς είναι δυνατό να μη βρίσκονται σε αυτή οΝαός του Ποσειδώνα,  το θέατρο του Θορικού και τα πλυντήρια εμπλουτισμού μεταλλεύματος στην Κοιλάδα στης Σούριζας (Εικ. 3);

Και τα τρία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη μεταλλευτική κληρονομιά της περιοχής. Το μεν πρώτο γιατί οι κολώνες του προέρχονται από το λατομείο της Αγριλέζας, το δε δεύτερο γιατί βρίσκεται μόλις μερικές δεκάδες μέτρα μακριά από την είσοδο εξορυκτικής στοάς που χρονολογείται από το 3200 π.Χ. και από το αρχαίο πλυντήριο εμπλουτισμού μεταλλεύματος (Εικ. 3).  Όσο για το τρίτο (Κοιλάδα της Σούριζας), δεν χρειάζονται σχόλια, αφού αποτελεί σημαντικό κομμάτι της αρχαίας μεταλλευτικής ιστορίας της Λαυρεωτικής.

Η Μεταλλευτική Κληρονομιά ως Τουριστικό Αξιοθέατο

Ο πολιτιστικός τουρισμός που επικεντρώνεται στη μεταλλευτική κληρονομιά και στην ερμηνεία και προστασία των αξιών και εννοιών της θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως Μεταλλευτικός Τουρισμός[i]ή, επίσης, ως ένα είδος Γεωτουρισμού[ii]. Ο γεωτουρισμός διαφέρει από το μεταλλευτικό τουρισμό, κυρίως γιατί εστιάζεται στα γεωλογικά και γεωμορφολογικά φαινόμενα. Από την άλλη πλευρά, ο μεταλλευτικός τουρισμός ασχολείται περισσότερο με τα ερείπια εξορυκτικών δραστηριοτήτων και γενικότερα με τη μεταλλευτικήπαρακαταθήκη. Είναι προφανές ότι προϋπόθεση για τη χρήση εγκαταλελειμμένων ορυχείων και μνημείων της εξορυκτικής δραστηριότητας ως τουριστικών αξιοθέατων είναι η ενδελεχής μελέτη τους, η οποία θα αποκαλύψει τις πολιτιστικές και ιστορικές τους αξίες. 

Εκτός από τα πιο πάνω, ο μεταλλευτικός τουρισμός προσφέρεται ως εργαλείο αειφορίας, αφού μπορεί να χρησιμεύσει ως επακόλουθη πηγή απασχόλησης, επιχειρηματικής δραστηριότητας και εισοδήματος μετά το τέλος της εξόρυξης. Μπορεί, επίσης, να έχει πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στην τουριστική βιομηχανία, αν συνδεθεί με άλλες δραστηριότητες των τοπικών κοινοτήτων και μικρο-επιχειρηματιών.

Δυστυχώς τα υπολείμματα της εξόρυξης θεωρούνται γενικά ως αντιαισθητικά και μη ελκυστικά για τους τουρίστες. Έτσι, υπάρχει αμφισβήτηση για την ανάγκη διατήρησης τους ή για τυχόν επενδύσεις που θα τα καταστήσουν προσβάσιμα. Υπάρχουν, ωστόσο, τόσα πολλά παραδείγματα έργων, που η βιώσιμη ανάπτυξη τους προήλθε από τη μετατροπή εξορυκτικών χώρων σε τουριστικά αξιοθέατα. Εκατό ένα τέτοια παραδείγματα περιγράφονται στο βιβλίο της PostMiningAlliance, με τίτλο «101 πράγματα που μπορείς να κάνεις με μια τρύπα στη γη»[iii].  Ανάμεσα σε αυτά και το Αλατωρυχείο Wieliczka, που ύστερα από 700 χρόνια παραγωγής αλατιού εξελίχθηκε σε ένα από τα δημοφιλέστερα τουριστικά αξιοθέατα της Πολωνίας με τεράστια επισκεψιμότητα. Το ίδιο συνέβη και με το λατομείο αργίλου StAustell, το οποίο, ύστερα από 160 χρόνια εκμετάλλευσης, μετατράπηκε από σεληνιακό τοπίο στους πανέμορφους «Κήπους του Παράδεισου» (EdenProject), ενώ σήμερα αποτελεί ένα τουριστικό στολίδι της Κορνουάλης (Εικ. 4).

Μερικοί αριθμοί μιλούν από μόνοι τους:

1. Από την ένταξη του στον Πρώτο Παγκόσμιο Κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO – το 1978 – το Αλατωρυχείο Wieliczka υποδέχθηκε 45 εκατομμύρια επισκέπτες[i].
2. Τον Απρίλιο του 2018 οι Κήποι της Εδέμ είχαν συμπληρώσει 20 εκατομμύρια επισκεπτών από την ημέρα που άνοιξαν τις πόρτες τους (17 Μαρτίου 2001)[ii].
3. Η Μπάνσκα Στιάβνιτσα στη Σλοβακία οφείλει την οικονομική της άνθιση των τελευταίων 20 χρόνων στην ένταξη της στον Παγκόσμιο Κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 1993 και στο μεταλλευτικό τουρισμό της. Μόνο κατά το τριήμερο των εορτών των μεταλλωρύχων στις αρχές του Σεπτέμβρη κάθε χρόνο, επισκέπτονται τη πόλη και τα μεταλλευτικά της μνημεία περισσότεροι από 60.000 άνθρωποι από τη Σλοβακία και το εξωτερικό (Εικ. 5).

 

Λαύριο: Ένα όραμα για Ολιστικό Μοντέλο Ανάπτυξης

Μέσα από τη μελέτη της μεταλλευτικής ιστορίας της Λαυρεωτικής γεννήθηκε ένα όραμα, που συνοψίζεται σε λίγες λέξεις: To Ολιστικό Μοντέλο Ανάπτυξης του Λαυρίου. Το μοντέλο αυτό μπορεί να ξετυλιχθεί γύρω από την Καμάριζα, την Πλάκα, τη Σούριζα, το Τεχνολογικό-Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου και το Θέατρο του Θορικού, δίπλα από το οποίο κάποιοι μεταλλωρύχοι, πριν από περίπου 5.220 χρόνια., πρωτοέβγαλαν από τις λαύρες της περιοχής το λευκό πολύτιμο μέταλλο, το ασήμι. Το ίδιο μέταλλο που πολύ αργότερα (5^ος π.Χ. αιώνας) θεμελίωσε την Ακρόπολη και έδωσε πανιά στις τριήρεις, που καταναυμάχησαν τους Πέρσες εισβολείς στη ναυμαχία της  Σαλαμίνας.

Αυτό το όραμα μπορεί να στηριχθεί στα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Λαυρεωτικής. Ένα ολοκληρωμένο μοντέλο ανάπτυξης του Λαυρίου χρειάζεται εξειδικευμένες μελέτες στους τομείς του τουρισμού, της πολιτιστικής κληρονομιάς, της αρχιτεκτονικής, της αρχαιολογίας, της μεταλλευτικής, της γεωλογίας, της βιομηχανικής ανάπτυξης, της ψηφιοποίησης, της οικονομίας, κτλ. Μία από αυτές τις μελέτες είναι π.χ. το MasterPlan για την ανάπτυξη, εκσυγχρονισμό  και την αναβάθμιση του ρόλου του λιμανιού του Λαυρίου. Επίσης, δυο σχετικά πρόσφατες ειδήσεις δημιουργούν προϋποθέσεις για το όραμα αυτό. Η πρώτη αφορά στην ενδεχόμενη εγκατάσταση του συμπλέγματος των τριών «Κέντρων Δεδομένων» που ανακοινώθηκε ότι μπορεί να λειτουργήσει η Microsoft στην τοποθεσία του πρώην εργοστασίου της κλωστοϋφαντουργίας «Αιγαίον»).

Η δεύτερη αφορά στη αναμενόμενη ένταξη γεωλογικών διαδρομών και γεωτόπων της Λαυρεωτικής στον Ευρωπαϊκό Κατάλογο Γεωπάρκων της ΟΥΝΕΣΚΟ. Αυτή η ένταξη θα αποτελέσει ουσιαστική ώθηση για την αξιοποίηση της γεωλογικής κληρονομιάς της περιοχής και τη βάση για την περαιτέρω προώθηση των μεταλλευτικών και ιστορικών μνημείων με στόχο την συμπερίληψη τους στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς.

Προφανώς και η υπό συζήτηση επέκταση του Προαστιακού Σιδηρόδρομου της Αθήνας από το Κορωπί μέχρι το Λιμάνι του Λαυρίουθα αποτελέσει, αν αυτή πραγματοποιηθεί, μια ουσιαστική συνιστώσα για ένα ολιστικό μοντέλο ανάπτυξης της Λαυρεωτικής.   

Εργαλεία ανάπτυξης

Η πρόταση που ακολουθεί εκφράζεται μέσα από μια φωτογραφική τεκμηρίωση και όχι με λόγια. Οι φωτογραφίες προέρχονται από φίλους του Λαυρίου Χριστόφορο Αλιάγα, Ηρακλή Κατσάρο και Χαράλαμπο Κοσμίδη, τους οποίους και ιδιαίτερα ευχαριστώ για την ευγενική παραχώρηση.         

Επίλογος

Ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας Λέων Τολστόι (1828-1910) είχε γράψει: «Να έχεις έναν στόχο για όλη σου τη ζωή, έναν στόχο για ένα μέρος της ζωής σου και έναν στόχο για κάθε χρόνο….Και να θυσιάζεις τον μικρότερο στόχο για τον μεγαλύτερο».Ο μεγάλος στόχος του Λαυρίου θα μπορούσε να είναι ένα Ολιστικό Μοντέλο Ανάπτυξης, ένα σημαντικό συστατικό του οποίου θα ήταν  η μεταλλευτική και γεωλογική κληρονομιά.

 

[1]Schejbal, C. (2016). Montanni turismus. Ostrava: Technical University of Ostrava.

[2]Hose, T. A. (2005). Geotourism: Appreciating the deep time of landscapes. In M. Novelli (Ed.), Niche Tourism: Contemporary Issues, Trends and Cases (pp. 27–38). Oxford: Elsevier.

[2]101 Things to Do with a Hole in the Ground, ISBN 10: 0956221319, ISBN 13: 9780956221315

[4]Δ. Κ. Κωνσταντινίδης (2020). Ο λαβύρινθος ενός αλατωρυχείου, Εφημερίδα Φιλελεύθερος, σελ. 19, 23 Αυγούστου 2020.  

[5]https://www.edenproject.com/

 

THE MINING HERITAGE AS A TOURIST ATTRACTION

The Vision for a Holistic Development Model of Lavreotiki

By Demetris C. Constantinides, Doctor of Economic Geology

Extensive English Summary

The World Heritage List of UNESCO

The recognition of the values of a place’s cultural heritage is one of the characteristics of an advanced society that is aware of its past and can learn and be inspired by it. At the same time, this heritage should be protected, actively used in daily live and, above all, passed on to future generations in order to prevent the loss of the historical, cultural and social values contained in it.

Mining Heritage refers to the mining of primary raw materials (PRM) and related processes (exploration, exploitation, processing techniques, etc.), but also to the ways of life of mining communities. It can refer to tangible (mines, buildings, machinery, mining uniforms) or intangible heritage (technology, mining processes, customs, and traditions), i.e., imprints of the past, representing specific values and concepts related to the exploitation or to the miners.

The historical periods of each cultural region differ. In Central Europe, the Middle Ages are the main period of exploitation of PRM. For this reason, mining medieval towns acquired special privileges and rights, and pride in their mining past is shown today using mining symbols on their emblems (Fig. 1).

On the contrary, in countries such as Greece and Cyprus, mining activity was known from the Bronze Age and/or earlier. In specific sites, such as Lavreotiki, the peak of mining is considered the pedestal of the creations of the ‘Golden Age of Pericles’ (Fig. 2).

The UNESCO World Heritage List has so far included 1,121 sites from all over the world, of which 39 are transboundary, 869 are purely cultural, 213 are natural and 39 are mixed. From Greece, 18 sites are included, including the Acropolis of Athens, the Archaeological Site of Philippi, the Archaeological Site of Delphi, Epidaurus, Mycenae, Ancient Olympia, and others. Reading this list, the first thing that comes to mind is how is it possible that the Temple of Poseidon, the Theatre of Thorikon and the ore beneficiation washing machines in the valley of Souriza (Fig. 3) are not on it?

All three are inextricably linked to the mining heritage of the region. The first one because its columns come from the quarry of Agrileza, and the second one because it is located just a few tens of meters away from the entrance of a mining gallery dating back to 3200 BC and the ancient ore enrichment washing plant (Fig. 3). As for the third one (Valley of Souriza), no comments are needed since it is an important part of the ancient mining history of Lavreotiki.

The Mining Heritage as a Tourist Attraction

Cultural tourism that focuses on the mining heritage and the interpretation and protection of its values could be described as Mining Tourism. It is obvious that a prerequisite for the use of abandoned mines and monuments of past mining activity as tourist attractions is their thorough study, which will reveal their cultural and historical values. In addition to this, mining tourism offers itself as a tool for sustainability, since it can serve as a subsequent source of employment, business activity and income after the end of mining. It can also have a multiplier effect on the tourism industry if it is linked to other activities of local communities and minor entrepreneurs.

There areso many examples of projects where sustainable development has resulted from the conversion of mining sites into tourist attractions. Among them is the Wieliczka Salt Mine, which after 700 years of salt production has become one of Poland’s most popular tourist attractions with huge visitor numbers. The same applies to the St Austell clay quarry, which, after 160 years of exploitation, was transformed from a lunar landscape into the beautiful ‘Gardens of Paradise’ (Eden Project) and is now a tourist gem in Cornwall (Fig. 4).Banská Štiavnica in Slovakia owes its economic boom of the last 20 years to its inclusion on the World Heritage List in 1993 and to its mining tourism. Only during the three-day miners’ festivities in early September each year, more than 60 thousandpeople from Slovakia and abroad visit the town and its mining monuments (Fig. 5).    

Lavrion: A Vision for a Holistic Development Concept

Through the study of the mining history of Lavrion, a vision was born, which can be summarised in a few words: “The Holistic Development Concept of Lavrion”. This concept can be unfolded around Kamariza, Plaka, Souriza, the Lavrion Technological and Cultural Park and the Thorikon Theatre, next to which some miners, some 5,220 years ago, first extracted the precious white metal – silver – from the mines. The same metal that much later (5^thcentury BC) founded the Acropolis and gave sails to the triremes that consumed the Persian invaders at the NavalBattle of Salamis.

This vision can be based on the comparative advantages of Lavreotiki. An integrated development model for Lavrion needs specialised studies in the fields of tourism, cultural heritage, architecture, archaeology, mining, geology, industrial development, digitalisation, economy, etc. One of these studies is, for example, the Master Plan for the development, modernisation and upgrading of the role of the Lavrion’s Port. Also, two relatively recent news are creatingthe conditions for this vision. The first concerns the possible establishment of the cluster of three “Data Centres” that Microsoft intends to operate on the site of the former Aegean textile factory.

The second concerns the expected inclusion of geological routes and sites of Lavreotiki in the UNESCO European Geoparks List. This inclusion will be a substantial boost for the exploitation of the geological heritage of the region and the basis for further promotion of mining and historical monuments aiming to their inclusion in the UNESCO World Heritage List.

Tools for the development of Lavreotiki

The following proposal is expressed through photographic documentation rather than in words. The photographs come from friends of Lavrion and from Christoforos Aliagas, Hercules Katsarosand Ch. Kosmidis, whom I thank for their kind concession to use them in this article. 

Epilogue

The great Russian writer Leo Tolstoy (1828-1910) wrote: “Have a goal for your whole life, a goal for a part of your life, and a goal for every year….and sacrifice the lesser goal for the greater.” The large goal of Lavrion could be a Holistic Development Concept, an important component of which would be its mining and geological heritage.