Η συνύπαρξη της μεταλλευτικής & πολιτιστικής δραστηριότητας στο Λαύριο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

• 

• 

• 

«Να συμβάλλουμε στη δημιουργία μιας Πόλης που το παρελθόν της να παίζει σημαντικό ρόλο ως στοιχείο δημιουργικής έμπνευσης και καθοδήγησης των σημερινών κατοίκων της. Γιατί το κάθε βήμα μας φέρνει κοντά σε μνήμες της ιστορίας, σε μνημεία και κτίρια πολιτιστικής κληρονομιάς και “ερεθίσματα” πολιτισμού και στοχασμού που μας βοηθούν να δούμε το χτες και να σκεφτούμε καλύτερα το σήμερα.» [1]

Το άρθρο αυτό αποτελεί μέρος (προδημοσίευση) επετειακής έκδοσης με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 2500 ετών από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και τη σχέση της με το αρχαίο μεταλλευτικό Λαύριο.Το βιβλίο αυτό, υπό τον συντονισμό των Π. Τζεφέρη και Δ. Μπίτζιου, περιλαμβάνει ένα σύνολο θεματικών άρθρων που δεν περιορίζονται μόνο στο ως άνω ιστορικό ζήτημα, αλλά παρουσιάζουν διευρυμένη θεματολογία και επεκτείνονται στο γενικότερο πλαίσιο ενός κοινού σημερινού στόχου που είναι η ανάδειξη της ανεκτίμητης πολιτιστικής κληρονομιάς, που μας κληροδότησε το αρχαίο και νεότερο μεταλλευτικό Λαύριο – Λαυρεωτική. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του συνόλου ή μέρους των άρθρων του επετειακού πονήματος χωρίς την άδεια των συγγραφέων και των συντονιστών της έκδοσης.

Χαράλαμπος Ε. Συρίγος, Στρατιωτικός (ε. α.), Πρόεδρος του Δ.Σ. της Χορωδίας Λαυρίου

Γεώργιος Κορακιανίτης, Χειρ. Ουρολόγος, Υπ. Διδάκτωρ του ΕΚΠΑ, Γεν. Γραμματέας του Δ.Σ. της Χορωδίας Λαυρίου

Κων/νος Παπαχρήστος, Συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου του ΥΠΑΙΘ, Δρ. του ΕΚΠΑ, μέλος του Δ.Σ. της Χορωδίας Λαυρίου

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Στο Άρθρο αυτό αναφερόμαστε στο Λαύριο, την πόλη των πιο σημαντικών μεταλλείων της Ελλάδας στην αρχαιότητα και προβάλλουμε την προσφορά – συμβολή του στη διαμόρφωση του αρχαίου πολιτισμού. Ορίζουμε το αρχαίο θέατρο του Θορικού ως πυλώνα της πολιτιστικής δραστηριότητας της περιοχής, αλλά και ως σωζόμενου θεάτρου του παγκόσμιου πολιτισμού. Επισημαίνουμε τη συνύπαρξη της οικονομικής διάστασης με την πολιτιστική ως αλληλοσυμπληρούμενες και αλληλοεξαρτώμενες, αφού η μία προϋποθέτει την άλλη.

Καταγράφουμε την πορεία του Λαυρίου από το 19^ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας, τη μεταλλευτική και μεταλλουργική ιστορία του, την οικονομική ανάπτυξη και αναγέννηση – μετά από αιώνες σιωπής – με την ίδρυση και συμβολή της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (Γ.Ε.Μ.Λ.) (Compagnie Française des Mines Du Laurium) και της Ελληνικής Εταιρείας των Μεταλλουργείων Λαυρίου (Ε.Ε.Μ.Λ.).

Παράλληλα εστιάζουμε στη διαμόρφωση μιας πολυπολιτισμικής τοπικής κοινωνίας με τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμικών αναφορών, ευρωπαϊκών και ντόπιων, που γόνιμα συνυπήρξαν και αναπτύχθηκαν με κέντρο την «Ευτέρπη», ως ένα κέντρο πολιτισμού, διάδοσης των τεχνών, της μουσικής και του θεάτρου.

Αναδεικνύουμε την ανάπτυξη της πολιτιστικής ζωής των εργατών μεταλλωρύχων του νεώτερου Λαυρίου του 19^ου & 20^ου αιώνα, του συνδυασμού των σκληρών συνθηκών εργασίας και της δίψας για ζωή και διασκέδαση. Εστιάζουμε στη γέννηση των Φιλαρμονικών στα τέλη του 19^ου αιώνα με πρώτη την «Ευτέρπη» της Γαλλικής Εταιρείας (1893) και του «Ορφέα» της Ελληνικής Εταιρείας (1894), αλλά και την ίδρυση της Χορωδίας του Λαυρίου (1939).

Τέλος, αναφερόμαστε στις δεκαετίες του ’80 και του ’90 με την παύση της Γαλλικής Εταιρείας, το σταμάτημα των εξορυκτικών εργασιών, αλλά και τη διακοπή της Φιλαρμονικής της Ευτέρπης, την αποβιομηχάνιση της πόλης, η οποία ακόμα αναζητά νέους τρόπους ανάπτυξης οικονομικής και πολιτιστικής.

 

“The coexistence of mining & cultural activity in Lavrio from antiquity until today”

 

Charalambos Syrigos Retired Air Force Officer, Chairman of the Administrative Council in the Choir of Lavrio

Georgios Korakianitis, Urologist, FEBU, National and Kapodistrian University of Athens Doctoral Candidate, Gen. Secretary of the Administrative Council in the Choir of Lavrio

Konstantinos Papachristos, Coordinator of Education, Ministry of Education, Research and Religious Affairs, PhD, National and Kapodistrian University of Athens, member of the Administrative Council in the Choir of Lavrio

 

SUMMARY

In this article we present Lavrio, the city of the most important mines of Greece in antiquity, and its contribution to the formation of ancient civilization. We directly associate the ancient theater of Thorikos as a pillar of the cultural activity of the region, but also as a surviving theater of the world culture. We point out the coexistence of the economic dimension with the cultural one as complementary and interdependent since one presupposes the other.

We record the historic course of Lavrio from the 19th century to the present day, its mining and metallurgical history, economic development and revival – after centuries of silence – with the establishment and contribution of the French Lavrio Mining Company (G.E.M.L.) and the Greek Mining Company of Lavrio (G.M.C.L.).

At the same time, we focus on the formation of a multicultural local society consisting of different cultures, European and local, which fruitfully coexisted and developed, with “Efterpi” being a cultural center that disseminates arts, music and theater.

We highlight the development of the cultural life of the miners of modern Lavrio of the 19th & 20th century in the hard-working conditions prevailing at that time along with their thirst for life and entertainment. We underscore the vital importance of the birth of Philharmonic Orchestras at the end of the 19th century, “Efterpi” of the French Society (1893), first, and “Orfeas” of the Greek Minining Company (1894) and the Municipal Philharmonic Orchestra of Lavrio following.

Finally, we refer to the decades of the 80’s and 90’s, when the French Company, the mines, as well as the “Efterpi” Philharmonic Orchestra stopped operating, and the de-industrialization of the city, which still keeps seeking new ways of economic and cultural growth.

 

Εισαγωγικά – Η Λαυρεωτική ένα ακατέργαστο διαμάντι.[2]

«Αν και τόσο κοντά στην πρωτεύουσα η Λαυρεωτική παραμένει ένα ακατέργαστο διαμάντι». Αναφερόμαστε στον Εθνικό Δρυμό Σουνίου, στους μυκηναϊκούς τάφους, στον Ναό της Δήμητρας και της Κόρης στο Θορικό, στους ναούς του Ποσειδώνα και της Σουνιάδας Αθηνάς, στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο και στα νεοκλασικά, στις Μεταλλευτικές Στοές, στο αρχαίο θέατρο του Θορικού, στις αρχαίες δεξαμενές, στα μεταλλευτικά πλυντήρια, στο Αρί και στο Οβριόκαστρο. Στα εξαιρετικά, επίσης, δείγματα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα, όπως τη γαλλική σκάλα στο λιμάνι και το Μηχανουργείο της Ε.Μ.Μ.Ε.Λ. κοντά στο δημαρχείο, αλλά και τη συνοικία του Κυπριανού στο Λαύριο. Η Λαυρεωτική είναι ένας ευλογημένος από τη φύση τόπος. Το πράσινο του Δρυμού συνυπάρχει με το μπλε του Αιγαίου. Η μικρή απόσταση -μέσω της Αττικής Οδού- από την Αθήνα και από το μεγαλύτερο αεροδρόμιο της χώρας («Ελευθέριος Βενιζέλος»), αποτελεί μοναδικό συγκριτικό πλεονέκτημα.

Το λιμάνι της που επεκτείνεται συνεχώς και η έλευση του προαστιακού, που έχει δρομολογηθεί, «θα αποτελέσουν δύο ακόμη πόλους ανάπτυξης για όλη τη Λαυρεωτική». Αν και η ελληνική βιομηχανική επανάσταση είχε τις ρίζες της στο Λαύριο, με τη βίαιη αποβιομηχανοποίηση η Λαυρεωτική υπέστη σοκ και τα επίπεδα ανεργίας απογειώθηκαν. «Έκτοτε το Λαύριο και το υπόλοιπο παραλιακό μέτωπο άλλαξαν πορεία, προσανατολιζόμενα στον τουρισμό και στην παροχή υπηρεσιών».

Στον οικισμό της Πλάκας αξιοσημείωτη είναι η ιστορική στοά 80 και τα διάσπαρτα μεταλλευτικά έργα. Η Καμάριζα, πάλι, αποτελεί μια περιοχή που δηλώνει όσο καμία άλλη το μεταλλευτικό της παρελθόν με τις στοές και τα βιομηχανικά κτίρια του 19ου αιώνα, άλλα αναπαλαιωμένα (π.χ. σημερινό Ορυκτολογικό και Μεταλλευτικό Μουσείο) και άλλα σε ερειπώδη κατάσταση (π.χ. κτίριο «Παρόν»). «Ολόκληρη η Λαυρεωτική διαθέτει μια ατέλειωτη ακτογραμμή, με μικρούς κόλπους και πανέμορφες παραλίες που σε καλούν να δοκιμάσεις τα κρυστάλλινα νερά τους. Και ο μακρύς κατάλογος δεν κλείνει εδώ. Είναι ένα ζωντανό μουσείο και ένας μικρός παράδεισος που συνδυάζει βουνό και θάλασσα σε ήρεμους ρυθμούς, μια ανάσα από το κέντρο της Αθήνας».

 

1.Το Λαύριο της αρχαιότητας, της μεταλλουργίας και του Θορικού

Η ιστορία της πόλης του Λαυρίου χάνεται στα βάθη των αιώνων. Η πλούσια μεταλλοφορία του το είχε κάνει επίκεντρο μεταλλευτικών δραστηριοτήτων ήδη από το 3000 π.Χ. Η Βελγική Αρχαιολογική Αποστολή ανακάλυψε στο Θορικό, δυτικά του θεάτρου, μια μεταλλευτική στοά, η οποία χρονολογείται από το 3000 π.Χ και χρησιμοποιήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια των μεταλλευτικών εργασιών στην περιοχή. Από αυτά τα στοιχεία συμπεραίνει κανείς ότι ήδη στους μυκηναϊκούς χρόνους από τα μεταλλεία Λαυρείου παραγόταν άργυρος. Στο Θορικό επίσης βρέθηκε και λιθάργυρος. Σε αυτό το πόρισμα κατέληξαν οι επιστήμονες μετά την ανακάλυψη αγγείων στο Θορικό που περιείχαν μικρά κομμάτια λιθάργυρου και αγγείων με κομμάτια μολύβδου σε ακανόνιστη μορφή.

Στο κείμενο του Ξενοφώντα Πόροι IV,2 (335 π.Χ), αναφέρεται, ότι η εκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου ξεκίνησε πολύ παλιά, όμως δεν εντοπίζεται με ακρίβεια το πότε. Σύμφωνα πάντοτε με τον Ξενοφώντα, κανείς μέχρι εκείνη την εποχή δεν είχε επιχειρήσει να προσδιορίσει χρονικά την έναρξη των μεταλλευτικών εργασιών στην περιοχή της Λαυρεωτικής: «Ουκούν ότι μεν πάνυ παλαιά ενεργά έστι πάσι σαφές. Ουδείς γουν ουδέ πειραίται λέγειν από ποίου χρόνου επεχειρήθη».[3]

Το Λαύριο αποτελεί ένα ανοικτό, ορυκτολογικό μουσείο κι ένα υπαίθριο-υπόγειο βιομηχανικό μουσείο με αρχαία και νεότερα μεταλλευτικά μνημεία. Χρονολογεί 5.000 χρόνια μεταλλευτικής και μεταλλουργικής ιστορίας, με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ως ένα από τα σπουδαιότερα μεταλλευτικά και μεταλλουργικά κέντρα της Ευρώπης, γεγονός που στήριξε την άμυνα και τον πολιτισμό της Αρχαίας Αθήνας.

Η μεταλλευτική δραστηριότητα ξεκινάει στα προϊστορικά χρόνια στο Θορικό και αναπτύσσεται τον 6^ο αιώνα π.Χ. με τη συμβολή του Πεισίστρατου[4]. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι υπόγειες στοές του Λαυρίου έγιναν ανοικτοί δρόμοι για το μεγαλείο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας[5]. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία και τα «αττικά αργυρεία συνδέονται από τότε στενά μεταξύ τους και έτσι ο Λαυρεωτικός άργυρος αποκτά κοσμοϊστορική σημασία, επειδή σχετίζεται άμεσα με κοσμοϊστορικά γεγονότα», αναφέρει ο Κακαβογιάννης (1996). Στους περσικούς πολέμους για την έκβαση των οποίων καθοριστικός ήταν ο ρόλος του Θεμιστοκλή αφού με το ναυτικό του νόμο (483 π.Χ.) κατασκευάστηκαν διακόσιες (200) τριήρεις, με τις οποίες νίκησαν τους Πέρσες στη Σαλαμίνα[6] (480 π.Χ.). Και ενώ η εξαγωγή του αργύρου κατά την περίοδο των τριών ετών πριν από την ναυμαχία της Σαλαμίνας έδωσε στους Αθηναίους τη δυνατότητα να ξεπεράσουν τους Πέρσες, η έλλειψη της παραγωγής του πριν το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για την ήττα της Αθήνας.[7] Από το δεύτερο μισό του 6^ου αιώνα π.Χ. και για 500 περίπου χρόνια, ο άργυρος του Λαυρίου, που εξαγόταν από τα μεταλλεύματα γαληνίτη και κερουσίτη, χρησιμοποιήθηκε στα αθηναϊκά νομίσματα, τα αττικά τετράδραχμα με τη γλαύκα, ακόμα και το πλεόνασμα χρησιμοποιήθηκε σε έργα μικροτεχνίας.[8] Ιδιαίτερη εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο ΤΠΠΛ (26-09-2020) για τα «2500 χρόνια από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας.[9]

Ο χρυσός αιώνας του Περικλή συνδέεται από μία άποψη, με τον αργυρό αιώνα του Λαυρίου. Η ευρωστία της Αθήνας, το νόμισμα της και η λαυρεωτική γλαύκα προέρχονται από τον άργυρο του Λαυρίου. Τη λαυρεωτική γλαύκα επέλεξε η Ελλάδα για να απεικονίζεται πάνω στο κέρμα του ευρώ[10]. Με τα έσοδα από την εκμετάλλευση των πλουσίων κοιτασμάτων της Μαρώνειας[11] (σημερινής Καμάριζας) χρηματοδοτήθηκαν πολλά από τα επιτεύγματα των Αθηναίων κατά τον «Χρυσούν Αιώνα».  Τα μεταλλεία του Λαυρίου σταμάτησαν οριστικά το 2^ο αιώνα π.Χ. και για μερικά χρόνια ακόμη γίνονταν η επανεπεξεργασία των καταλοίπων, όπως αναφέρει η Αθ. Μαρκουλή (2010).

Πέντε σημαντικοί αρχαίοι δήμοι αναπτύχθηκαν εκεί: α) Σούνιο, β) Θορικό, γ) Βήσας, δ) Αμφιτροπή και ε) Ανάφλυστος. Μέχρι σήμερα τα ερείπια τους σώζονται σε μεγάλη έκταση. Σημαντικό μέρος καταλαμβάνουν οι μεταλλευτικές και μεταλλουργικές εγκαταστάσεις, ωστόσο έχουν βρεθεί και οικισμοί των δήμων, αγροικίες, δρόμοι, νεκροταφεία και ιερά.

Στο λόφο Βελατούρι και την ευρύτερη περιοχή του Θορικού σώζονται η προϊστορική ακρόπολη, το κέντρο του κλασικού δήμου, το θέατρο και ο ναός του Διονύσου, νεκροταφεία, εργαστήρια, αγροικίες και οικισμοί. Στο Σούνιο και την Αγριλέζα βρίσκονται τα μεγάλα ιερά του Ποσειδώνος και της Αθηνάς, νεκροταφεία, οικισμοί, εργαστήρια και τα λατομεία μαρμάρου. Στη Βήσα (Δημολιάκι), αποκαλύφθηκε η αγορά του δήμου, αγροικίες, συγκροτήματα εργαστηρίων και ταφικοί περίβολοι. Ο δήμος της Αμφιτροπής εντοπίζεται στους λόφους Λούλι-Κούκι και την περιοχή Μανούτσου Γαλήνη, νοτιοδυτικά της παλαιάς οδού Κερατέας- Λαυρίου, όπου επίσης υπάρχουν εκτεταμένα ίχνη κατοίκησης. Ο δήμος της Αναφλύστου εντοπίζεται στην αγροτική περιοχή της σημερινής Αναβύσσου[12].

Η συνεχής κατοίκηση του χώρου και κυρίως η λειτουργία των μεταλλείων είναι η αιτία για τα περιορισμένα κινητά ευρήματα. Παρά την εντατική εκμετάλλευση όμως, του 19ου και του 20ού αιώνα, διασώθηκαν εκτεταμένα ερείπια σε διάφορα σημεία της Λαυρεωτικής, που αποτελούν μάρτυρες για τη διαχρονική και πυκνή κατοίκηση.

2.Το Λαύριο του Πολιτισμού: από το χθες στο σήμερα.

Το Λαύριο, η πόλη των πιο σημαντικών μεταλλείων της αρχαίας Ελλάδας, προσέφερε το ασήμι του γενναιόδωρα στο αθηναϊκό κράτος του 5ου π.Χ. αιώνα. Οι Αθηναίοι, στηριγμένοι οικονομικά από το ασήμι της Λαυρεωτικής, απέτρεψαν την επέλαση των Περσών στον ελλαδικό χώρο – και κατ’ επέκταση στον ευρωπαϊκό με απρόβλεπτες συνέπειες σύμφωνα με τους ιστορικούς – και αναγνωρίστηκαν ως η ηγέτιδα δύναμη της εποχής.

Το αρχαίο θέατρο του Θορικού, υπήρξε κέντρο της πολιτιστικής δραστηριότητας. Εδώ οι μεγάλοι τραγωδοί διαγωνίστηκαν, παρουσιάζοντας τα έργα τους, που έμελλε να παραμείνουν αξεπέραστα και να αποτελέσουν παγκόσμια πηγή έμπνευσης.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, τα σπλάχνα της Λαυρεωτικής γης σιώπησαν. Τα μάρμαρα του θεάτρου χορτάριασαν, το Λαύριο έγινε ένα μικρό ψαροχώρι και το λαμπρό παρελθόν ξεχάστηκε. Ελάχιστοι περιηγητές επισκέπτονταν τον ναό του Ποσειδώνα κι αυτή η άκρη της Αττικής αφέθηκε στη λήθη της ιστορίας.

Η απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους, η άφιξη των Ευρωπαίων στην χώρα, με απώτερο, βέβαια, σκοπό την εκμετάλλευση της, έφερε στο προσκήνιο ξανά τη Λαυρεωτική γη.

Τον 19ο αιώνα η ίδρυση των εταιρειών εκμετάλλευσης των μεταλλείων Λαυρίου, έγραψε μια καινούρια σελίδα στη μεταλλευτική και μεταλλουργική ιστορία της πόλης. Το σύγχρονο Λαύριο από ξεχασμένο ψαροχώρι, μετετράπηκε σε μια βιομηχανική πόλη με ραγδαία ανάπτυξη. Έγινε προορισμός εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης εργατών, και όχι μόνο, που ήρθαν από την Ευρώπη και απ’ όλες τις άκρες της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια του 19ου και 20^ου αιώνα. Οι εργάτες των μεταλλείων έφεραν μαζί τους τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης πατρίδας τους με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση μιας πολυπολιτισμικής κουλτούρας και κοινωνίας.

Κυρίαρχο βέβαια ρόλο έπαιξε η επιρροή της γαλλικής και ιταλικής κουλτούρας που εκφράζονταν από τους υπαλλήλους της μεταλλευτικής εταιρείας. Σ’ αυτή την ιστορική και κοινωνική συγκυρία η ανάγκη για ψυχαγωγία και καλλιτεχνική έκφραση, επικεντρώνεται στον χώρο της “Ευτέρπης”, η οποία λειτουργεί ως κέντρο πολιτισμού, πυρήνας διάδοσης τεχνών, θεάτρου και κυρίως μουσικής. Εκεί συναντιούνται η κανταδική παράδοση που είναι επηρεασμένη από την ιταλική μουσική, ο νησιώτικος μπάλος ακόμα και τα θρακιώτικα ακούσματα.

Οι μεταλλωρύχοι συναντούν τους αστούς υπαλλήλους της εταιρείας, οι έμποροι τους ψαράδες, οι ντόπιοι τους πρόσφυγες, που εν τω μεταξύ έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή μετά την μικρασιατική καταστροφή. Το σύγχρονο Λαύριο φτιάχνει τη δική του ταυτότητα. Μια ταυτότητα ξεχωριστή και σπάνια για τα ιστορικά δεδομένα της εποχής. Σε μια περίοδο μεγάλων πολιτικών, κοινωνικών και εργατικών συγκρούσεων, η πόλη κατάφερε να βρει τις ισορροπίες της, όχι πάντα εύκολα και αναίμακτα, αλλά πάντως κατάφερε να δώσει μαθήματα πολιτισμού. Ο σεβασμός στον Άλλο και η αποδοχή του διαφορετικού, η αναγνώριση των οικουμενικών αξιών της αλληλεγγύης, της ισότητας, της αναγνώρισης ως ισότιμης της διαφορετικής κουλτούρας, της εργατικής συνείδησης που αποκτήθηκε μέσα από εργατικούς αγώνες, όλα αυτά έδωσαν μια μοναδική και ιδιαίτερη ταυτότητα στο Λαύριο[13].

3.Η οικονομική ανάπτυξη του Λαυρίου (19^ος & 20^ος αιώνας)

Η επανάσταση του 1821 είναι η αρχή για την ανασυγκρότηση του νεοελληνικού κράτους. Το δε 1865 είναι η γενέθλια χρονολογία της βιομηχανικής επανάστασης στη χώρα μας, που συντελείται με την επανέναρξη της δραστηριότητας των μεταλλείων του Λαυρίου[14].

Με τη σύσταση του Ελληνικού κράτους, οι κυβερνήσεις προσπαθούν να αξιοποιήσουν τον υπόγειο πλούτο της. Ιδιαίτερα προσανατολίζονται στην εκμετάλλευση των μεταλλείων Λαυρίου[15]. Στα πλαίσια αυτά και λόγω των στερούμενων τεχνικών γνώσεων θα κληθούν ξένοι επιστήμονες να αξιολογήσουν τα μεταλλεύματα του Λαυρίου. Το 1835, ο Γερμανός Fielder θα επισκεφθεί το Λαύριο τέσσερις φορές. Τα συμπεράσματά του δεν θα είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά[16]. Αργότερα, επίσης, ο Γερμανός Russenger θα υποστηρίξει «την αναγέννηση της μεταλλευτικής βιομηχανίας με την αξιοποίηση όμως των μεταλλευμάτων σιδήρου και όχι μολύβδου τα οποία θεωρεί αναμφισβήτητα πιο φτωχά». Ωστόσο, συμπληρώνει, «επειδή τα απαραίτητα κεφάλαια για το χτίσιμο αυτών των εγκαταστάσεων, αλλά και η εξερεύνηση των μεταλλείων θα πρέπει να είναι αξιόλογα, θα συμβούλευα την ελληνική κυβέρνηση, λαμβάνοντας κυρίως υπόψη την οικονομική της κατάσταση, να παραχωρήσει την επιχείρηση αυτών των εργασιών στην ιδιωτική βιομηχανία ή να περιμένει μια πιο ευνοϊκή στιγμή». Αρκετά χρόνια αργότερα ο Γάλλος γεωλόγος Gaudry θα επιστήσει τη προσοχή του στους μεγάλους σωρούς των αρχαίων σκωρίων, χωρίς όμως καμία αποτελεσματική ενέργεια για την αποδοτική εκμετάλλευση τους[17].

Το Δεκέμβριο του 1860, ο υπουργός Οικονομικών Ευστ. Σίμος, θα στείλει τον Ανδ. Κορδέλλα, μηχανικό μεταλλείων, να εξετάσει τις δυνατότητες του Λαυρεωτικού υπεδάφους. Στην έκθεσή του θα ζητήσει τη συγκρότηση επιστημονικής επιτροπής για την εξέταση της δυνατότητας επανακαμίνευσης των αρχαίων σκωρίων[18]. Οι πρώτες όμως προσπάθειες εργασιών στο Λαύριο προσκρούουν στις δομικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Δεν υπάρχουν εργαλεία, ειδικευμένοι εργάτες, χημικό εργοστάσιο και, το κυριότερο, εθνικά διαθέσιμα κεφάλαια. Οι εγχώριες παραγωγικές τάξεις αδυνατούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις μιας αναπτυσσόμενης βιομηχανίας. Οι πλουτοπαραγωγικοί πόροι παρέμεναν ανεκμετάλλευτοι περιμένοντας ξένα κεφάλαια[19].

Τον Οκτώβριο του 1863, επισκέπτεται το Λαύριο και ο Giovanni Battista Serpieri, Ιταλός επιχειρηματίας, με δραστηριότητα στις μεταλλευτικές και μεταλλουργικές εργασίες. Ζητά με επιστολή του από το Υπουργείο Οικονομικών να του δοθεί το αποκλειστικό δικαίωμα εκμετάλλευσης των σκωριών. Η αίτηση αυτή του G. B Serpieri, (06/04/1864) έγινε δεκτή με δυο Β.Δ στα αμέσως επόμενα χρόνια. Το πρώτο Β.Δ. (23/05/1867) παραχωρούσε στο Σερπιέρι «δικαίωμα κυριότητος μεταλλεύσεως ενθείου αργυρούχου μολύβδου επί της εν τω Δήμω Λαυρείου εκτάσεως γης συγκείμενης κατά την αίτησίν των, εν 10791 900/1000 στρεμμάτων…». Το δεύτερο Β.Δ (31/12/1868) όριζε τα εξής: «Η εις τον G.Β. Serpieri, δι’ εαυτού και ως αντιπρόσωπον της υπ’ αυτού συστηθείσης εταιρίας παραχωρηθείσα έκτασις μεταλλούχου χώρου εκ στρεμμάτων 10791 900/1000 προσδιορίζεται οριστικώς εις στρέμματα 14.550 469/1000.».

4.Η Πολιτιστική και κοινωνική ζωή στο Λαύριο – Ο ρόλος της «Ευτέρπης»

Στις νέες συνθήκες μιας βιομηχανικής πόλης-επιχείρησης αναπτύσσονται δεσμοί επικοινωνίας, ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες τόσο στον καθημερινό χώρο εργασίας, όσο και στο κοινωνικό χώρο (τοπική γειτονιά). Αυτό που, αργά, αλλά σταθερά, συγκροτεί δεσμούς αμοιβαιότητας και συντροφικότητας ανάμεσα στον ανομοιογενή εργατικό πληθυσμό, αποτελεί η κοινή καθημερινή εμπειρία των δύσκολων συνθηκών εργασίας. Έτσι, η ανάπτυξη δεσμών συνεργασίας και επικοινωνίας στην καθημερινή παραγωγική διαδικασία, ομογενοποιεί τις εμπειρίες των εργαζόμενων, αντισταθμίζοντας εν μέρει τις διαφοροποιήσεις καταγωγής. Η καθημερινή αυτή επαφή και τριβή ανάμεσα σε άτομα, τα οποία υπόκεινται σε ανάλογες συνθήκες, ευνοεί την ανάπτυξη του αισθήματος της κοινής υπαγωγής σε σχέσεις εξαρτημένης εργασίας και ενός κοινού συμφέροντος συλλογικής δράσης. Επομένως, οι σκληρές συνθήκες καθημερινής εργασίας καθώς και η συχνότητα των εργατικών ατυχημάτων, συνιστούν κάποιους από τους πρώτους λόγους που επισπεύδουν τη διαδικασία ανάδυσης στοιχείων συντροφικότητας, συλλογικότητας και αλληλεγγύης ανάμεσα στους εργαζόμενους. Σημαντικοί χώροι ανάπτυξης επικοινωνιακών δικτύων και ζύμωσης συμπεριφορών και συμβολικών νοημάτων ανάμεσα σε ετερογενείς πολιτισμικές ομάδες, αποτελούν οι χώροι της καθημερινής κοινωνικής ζωής, οι τοπικές γειτονιές με τα ανεπίσημα δίκτυα επικοινωνίας και συνεύρεσης, το σπιτικό και οικογενειακό περιβάλλον και χώροι ψυχαγωγίας και χαλάρωσης, όπως οι ταβέρνες.

Η Ευτέρπη θα αποτελέσει το πολιτιστικό κέντρο – σύμβολο που σημάδεψε, αλλά και συνέβαλε στη διαμόρφωση της σύγχρονης ταυτότητας και ιδιαιτερότητας του Λαυρίου, χαρίζοντας μοναδικές στιγμές. Το κτίριο της Ευτέρπης, αποτελεί ένα οικοδομικό συγκρότημα μαζί με το εργοστάσιο της Γαλλικής Εταιρείας, τον Κυπριανό και τα περιβολάκια.

Πρόκειται για κτίριο εξαιρετικής αρχιτεκτονικής και η οροφογραφία του είναι σπάνιο έργο τέχνης του Ιταλού ζωγράφου Αdelindo Μοrelli.

Στην Ευτέρπη γίνονταν μαθήματα μουσικής, διοργανώνονταν εκδηλώσεις, χοροί, συναυλίες, θεατρικές και αργότερα κινηματογραφικές παραστάσεις, με αποτέλεσμα να γίνει κέντρο πολιτισμού για την πόλη του Λαυρίου.

Κι όλα αυτά μέχρι να έρθει ο πόλεμος. Τα ζοφερά εκείνα χρόνια το κτίριο της Ευτέρπης επιτάχθηκε από τους κατακτητές. Εκεί έγινε μπλόκο το 1944 στο οποίο συνελήφθησαν κάτοικοι του Λαυρίου που μάχονταν τους κατακτητές. Εκεί διαδραματίστηκε και η δίκη του Λαυρίου το 1948 με κατηγορούμενους εξόριστους της Μακρονήσου.

Μετά τον εμφύλιο, το κτίριο της Ευτέρπης απέκτησε ξανά το ρόλο και τη θέση του που είχε στη ζωή και στην πόλη του Λαυρίου προπολεμικά.

Η Φιλαρμονική επαναλειτούργησε και η Ευτέρπη άνοιξε τις πόρτες της στους Λαυριώτες που διψούσαν για ψυχαγωγία. Στο Λαύριο και την Ευτέρπη αναφέρεται ο στίχος του Νίκου Γκάτσου που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις «στο Λαύριο γίνεται χορός»[20]. Δεν ήταν ένας τυχαίος στίχος· αναφερόταν στον ετήσιο προπολεμικό χορό που δινόταν στην Ευτέρπη. Επρόκειτο για έναν από τους πλέον φημισμένους χορούς, αφού τον θεωρούσαν τρίτο σε κοινωνική αξία, μετά των Ανακτόρων και της Σχολής Ευελπίδων.

Κι ενώ όλα κι όλοι προσπαθούσαν να προσαρμοστούν στα μεταπολεμικά δεδομένα και να επιβιώσουν, το έτος 1977 η διεύθυνση της Γαλλικής Εταιρείας αποφασίζει να σταματήσει τις εξορυκτικές εργασίες της καθώς κρίνονται ασύμφορες και μερικά χρόνια αργότερα τερματίζει οριστικά κάθε μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα στο Λαύριο μετά από μια πορεία εκατό και πλέον ετών.

Τη δεκαετία του 1970 εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια παρακμής στη λειτουργία της Ευτέρπης. Οι εκδηλώσεις στο ιστορικό κτίριο αραιώνουν και κάποια στιγμή σταματούν. Η Φιλαρμονική της Ευτέρπης είχε διακόψει κάθε δραστηριότητα το 1960. Βίοι παράλληλοι, η Γαλλική Εταιρεία και η Ευτέρπη γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν μαζί.

Όλες οι εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρείας, όπως το εργοστάσιο, ο Κυπριανός αλλά και η Ευτέρπη, μπήκαν τη δεκαετία του 1980 σε δικαστική διαμάχη διεκδίκησης. Τελικά η Ευτέρπη πωλήθηκε σε ιδιώτη.

Ακολούθησαν χρόνια προσπαθειών και επιτέλους το κτίριο της Ευτέρπης περιήλθε στην κυριότητα του Δήμου Λαυρεωτικής, καθώς αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας και δείγμα πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας. «Ένα έργο τέχνης» όπως χαρακτηρίζεται στο ΦΕΚ 455Β/1981 «που χρήζει ειδικής κρατικής προστασίας γιατί αποτελεί δείγμα λαϊκού νεοκλασικισμού»[21]. Σκοπός μας θα πρέπει να είναι το συγκεκριμένο κτίριο της «Ευτέρπης», να αποκατασταθεί, να αξιοποιηθεί και, μέσα από την υπάρχουσα ανοδική πολιτιστική πορεία των διαφόρων μουσικών και χορωδιακών συνόλων της πόλης, να αποτελέσει ένα πολυσήμαντο «παναττικό» κέντρο πολιτιστικής προβολής και δημιουργίας[22].

5.Ο Ζορμπάς, ο Διόνυσος και ο Μεταλλωρύχος

Ο καθηγητής κ. Δ. Καλιαμπάκος ολοκληρώνοντας την παρουσίασή του στην εκδήλωση που ήταν αφιερωμένη στους Έλληνες Μεταλλωρύχους[23] αναφέρεται σε ανθρώπους που «πρέπει να παίρνουν ρίσκα και αποφάσεις συνεχώς», ζώντας στο «απόλυτο σκοτάδι». Ο μεταλλωρύχος, σημειώνει, αναπτύσσει μια πολύ ισχυρή προσωπικότητα, αλλά ταυτόχρονα και μια «βαθιά συλλογικότητα» με γνήσια και υγιή χαρακτηριστικά. Αναρωτιέται δε, γιατί ο Ζορμπάς, ο διονυσιακός ήρωας της ελληνικής λογοτεχνίας, στην πρώτη έκδοση του 1947 στο εξώφυλλο, να αναπαρίσταται στο χέρι με ένα σαντούρι και όχι με σφυροκάλεμα. Πώς είναι δυνατόν, επίσης, στο Παγγαίο, στο αρχαίο μεταλλευτικό κέντρο της αρχαιότητας ο κεντρικός ναός να είναι του Διονύσου ή στο αρχαίο μεταλλείο της Κύπρου να υπάρχει ένα άγαλμα του Διονύσου; Ποια σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ του μεταλλωρύχου και του θεού του γλεντιού και της αναγέννησης της ζωής, του Διόνυσου; Η απάντηση δόθηκε από την αναφορά σε ένα διδακτορικό, όπου αναφέρεται ότι: «Ο θεός Διόνυσος είναι από τους καινούργιους θεούς του Ολύμπου. Ήταν θεός της Φρυγίας. Τον “πολιτογράφησαν” Έλληνα θεό οι μεταλλωρύχοι στο Παγγαίο!». Οι συνθήκες που ζει ο μεταλλωρύχος είναι ακραίες, πρέπει όμως να αναγεννάται κάθε στιγμή. «Κι αυτό μπορεί να γίνεται με τον τρόπο που ο Ζορμπάς περιέγραψε. Όταν δουλεύουμε, δουλεύουμε, όταν πίνουμε, πίνουμε, όταν αγαπάμε, αγαπάμε. Οι πολύ δύσκολες συνθήκες της δουλειάς, δε γεννάν στους μεταλλωρύχους ποτέ, μα ποτέ, μιζέρια. Γεννούν μια φοβερή όρεξη για ζωή. Στο Λαύριο δεν υπήρχε μόνο η Ευτέρπη. Υπήρχαν τα πανηγύρια της Καμάριζας. Διονυσιακά πανηγύρια. Ο μεταλλωρύχος, λοιπόν, ο άνθρωπος που σφυρηλατείται σε δύσκολες συνθήκες, αναπτύσσει νέα ελπιδοφόρα χαρακτηριστικά, χρήσιμα για ολόκληρο το ανθρώπινο είδος. Αποκτά, επίσης, μια φιλοσοφία ζωής, εξαιρετικής ως στάση ζωής απέναντι στις δυσκολίες»[24].

Ο Δήμαρχος Δημ. Λουκάς, συμπληρώνοντας στην ίδια εκδήλωση, ανέφερε ότι εκτός από τα πανηγύρια στην Καμάριζα οι μεταλλωρύχοι σύχναζαν στις ταβέρνες στα Σαντορινέικα, «τα 5 φι», αλλά και στην πάνω πλατεία στην Κερατέα. «Εκεί χτιζόταν η κοινωνική ζωή των μεταλλωρύχων»[25].

6.Τα ιστορικά μουσικά σύνολα του Λαυρίου και η πολιτιστική προσφορά τους

Ο πολιτισμός στο Λαύριο αποκτά ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και ορίζεται ως το συλλογικό αυτονόητο της τοπικής κοινωνίας. Προσδιορίζεται ως ο ιστός της κοινωνικής συνοχής, αποτελεί υπόθεση όλων των μελών καθώς προάγει το διάλογο ανάμεσα στα άτομα ανεξαρτήτως θέσης και προέλευσης και αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ εργασίας και διασκέδασης.

Τα μουσικά σύνολα του Λαυρίου, όπως η Ευτέρπη, ο Ορφέας, η Χορωδία Λαυρίου και αργότερα η Δημοτική Φιλαρμονική (1961-62), συνεργάζονται και δημιουργούν ένα ισχυρό «μείγμα» κοινωνικών και πολιτιστικών δυνάμεων που διαμόρφωσε ένα ισχυρό «αίσθημα του ανήκειν». Τα μουσικά αυτά σύνολα αποτελούν σύμβολα έμπνευσης και διαμορφώνουν μια κοινοτική κουλτούρα συνεργασίας και μοχλό πολιτιστικής ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής. Συνέβαλαν στην αρμονική συνύπαρξη, στην ενίσχυση των προσπαθειών για την εδραίωση κοινών πολιτισμικών αξιών, της αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης «μέσω» και «δια» των ιδιαίτερων πολιτισμικών αναφορών της πολυπολιτισμικής σύνθεσης της κοινωνίας του Λαυρίου, στην ενθάρρυνση των πολιτών ώστε να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση του σύγχρονου τοπικού πολιτισμού, χωρίς κανείς να απεμπολεί τα ιδιαίτερα πολιτισμικά του χαρακτηριστικά και στη συνειδητοποίηση των κοινών στοιχείων της σκέψης, της κουλτούρας, του κοινωνικού, ιστορικού και οικονομικού γίγνεσθαι της περιοχής.

Μια πολύ σημαντική παράμετρος της βιομηχανικής ανάπτυξης της πόλης, υπήρξε το γεγονός, ότι η ανάπτυξη αυτή συνετέλεσε, ώστε το Λαύριο να πάρει την πρωτοπορία σε αρκετούς κοινωνικούς και πολιτιστικούς τομείς[26]. Οι εταιρείες που δραστηριοποιήθηκαν στην περιοχή του Λαυρίου, συνέβαλαν και στην πολιτιστική ζωή της πόλης. Οι φιλαρμονικές, όπως «ο Σύλλογος Φιλόμουσων», που δημιουργήθηκε το 1894 από την Ελληνική Εταιρεία, και η «Ευτέρπη», το 1893 από τη Γαλλική Εταιρεία, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή του νεότερου μεταλλευτικού-μεταλλουργικού Λαυρίου. Οι συγκεκριμένες φιλαρμονικές[27], των οποίων η παρουσία ξεκινά λίγα χρόνια μετά από την αναγέννηση του νεότερου Λαυρίου, αποτέλεσαν σημαντικό πολιτιστικό θεσμό και προσέφεραν ιδιαίτερα στην ψυχαγωγία και στην πολιτιστική αναβάθμιση της πόλης. Οι φιλαρμονικές: «Ευτέρπη» της Γαλλικής Εταιρείας, «Ορφέας» της Ελληνικής Εταιρείας, καθώς και ο «Αρίων», συνδέονται άμεσα με τη μουσική ζωή του τόπου και «γράφουν» τη δική τους ιστορία στα μουσικά δρώμενα του Λαυρίου.

Η φιλαρμονική «Ορφέας» της «Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρίου», στεγάζοταν στο κτίριο του Συλλόγου των Φιλόμουσων, στη νότια πλευρά της κεντρικής πλατείας, το οποίο κατασκευάστηκε το 1885-6 και κατ’ άλλους τρία χρόνια πριν το 1888. Στο κτίριο των Φιλόμουσων δεν γίνονταν μόνο μουσικές εκδηλώσεις, αλλά παρουσιάζονταν και θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις. Είναι, βέβαια, γνωστό ότι ορισμένοι εργάτες, που είχαν ταλέντο στη μουσική, συμμετείχαν στη Φιλαρμονική του Συλλόγου και είχαν ιδιαίτερη μεταχείριση από την Εταιρεία. Τρεις φορές την εβδομάδα έκαναν μαθήματα μουσικής χωρίς να χάνουν το μεροκάματο, ενώ συμμετείχαν σε παραστάσεις που παρουσιάζονταν στην πόλη του Λαυρίου ή σε άλλα μέρη, ακόμα και στο εξωτερικό. Η φιλαρμονική του Συλλόγου των Φιλόμουσων είχε πάρει μέρος το 1896 στις τελετές που έγιναν στο Παναθηναϊκό στάδιο στην Αθήνα για την πρώτη Ολυμπιάδα. Αργότερα στο κτίριο αυτό στεγάστηκε το 2^ο Δημοτικό Σχολείο Λαυρίου[28].

Η ψυχαγωγική και μορφωτική προσφορά των φιλαρμονικών στη ζωή της πόλης ήταν μεγάλη, αφού συμμετείχαν σε όλες τις πολιτιστικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις. Στις ευρύχωρες και οργανωμένες αίθουσές τους διοργανώνονταν χοροί κινηματογραφικές προβολές και θεατρικές παραστάσεις (κωμειδύλλια, επιθεωρήσεις), ενώ τους χειμερινούς μήνες δίνονταν θεατρικές παραστάσεις από ερασιτεχνικούς και επαγγελματικούς θιάσους, καθώς επίσης συναυλίες και χοροεσπερίδες[29]. Τους θερινούς μήνες πραγματοποιούνταν υπαίθριες συναυλίες στην Πλατεία των Ηρώων και στα περιβολάκια με τους φοίνικες στον Κυπριανό.

Σε ό,τι αφορά στη φιλαρμονική της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου με την επωνυμία «Ευτέρπη», θα πρέπει να τονίσουμε ότι με την επαναλειτουργία των μεταλλευτικών εργασιών στο Λαύριο, το 1865, έρχονται στο εργοστάσιο πολλοί ειδικευμένοι τεχνίτες, από την Ιταλία, τη Γαλλία και την Ισπανία. Αρκετοί από αυτούς έχουν μουσική παιδεία. Η επιχείρηση, τούς διαθέτει όργανα και θέλοντας να ενισχύσει αυτήν την κίνηση, τους οργανώνει και το 1893 (κατ’ άλλους το 1895) ιδρύει επίσημα τη φιλαρμονική «Ευτέρπη» υπό την διεύθυνση του Ιταλού αρχιμουσικού Francesco Nicollini.

Τα μέλη της συγκεντρώνονται και παίζουν μουσική στο υπέροχο νεοκλασικό κτίριο «Ευτέρπη», το οποίο θεωρείται ως έργο ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, ιστορικής, καλλιτεχνικής και πολιτιστικής αξίας, καθώς διατηρεί μέσα του μνήμες πολιτισμού, μουσικής παράδοσης, θεάτρου και χορού και είχε φιλοτεχνηθεί από καλλιτέχνες της εποχής. Παράλληλα οι μουσικοί συμμετέχουν σε διάφορες εκδηλώσεις της πόλης.

Η Χορωδία Λαυρίου ιδρύθηκε στην πόλη του Λαυρίου το έτος 1939 από μία ομάδα φιλόμουσων Λαυριωτών αρχίζοντας την δραστηριότητά της, με προτροπή του τότε ιερέως του Ι.Ν. της Αγίας Παρασκευής, Αρχιμανδρίτη Αντωνίου Σιδέρη[30], αρχικά ως εκκλησιαστική χορωδία. Ο πόλεμος και η κατοχή ανέστειλαν τις δραστηριότητές της. Το 1944 με την απελευθέρωση θα ξαναρχίσει το έργο της το οποίο συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το 1981 γίνεται επίσημο σωματείο με καταστατικό εγκεκριμένο από το Πρωτοδικείο Αθηνών. Η Χορωδία από ιδρύσεως της είναι ανδρική τετραφωνική. Πρώτος μαέστρος της ήταν ο αείμνηστος Γεώργιος Τζανετάκης (εκ των ιδρυτικών μελών), ο οποίος διηύθυνε το παλαιότερο μουσικό σύνολο του Λαυρίου έως το 2004. Ακολούθησε ο Κωνσταντίνος Μαυριδερός (2004-2012). Σημερινός μαέστρος είναι ο Θεόδωρος Λεμπέσης.

Η Χορωδία Λαυρίου διοικείται από επταμελές Διοικητικό συμβούλιο και τριμελή εξελεγκτική επιτροπή. Πρώτος πρόεδρος της, ήταν ο Νικόλαος Γλαντζής, ακολούθησε ο Γεώργιος Λεμπέσης και μετά ο Ιωάννης Μπαλόπητας. Σημερινός πρόεδρος της Χορωδίας Λαυρίου είναι ο Χαράλαμπος Συρίγος.

Κατά την διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας της η χορωδία έχει εκτελέσει εκκλησιαστικούς ύμνους και λειτουργίες των Σακκελαρίδη, Πολυκράτους, Κατακουζηνού καθώς και Λαμπρόφ, Τσαϊκόφσκυ κ.ά. Αποδίδει επίσης χορωδιακά τραγούδια Ελλήνων και ξένων συνθετών όπως Θεοδωράκη, Χατζηδάκη, Ξαρχάκου, Ανδριόπουλου, Τόκα, Κοκκίνη, Ροδίου κ.ά. πολλές φορές συνοδευόμενη, παλαιότερα, από την μανδολινάτα του Νίκο Τσιλίφη και σήμερα από σύγχρονη ορχήστρα δωματίου και πιάνου. Από της ιδρύσεως της έχει λάβει μέρος σε πλήθος εκδηλώσεων ανά το Πανελλήνιο (φεστιβάλ Νίκαιας, Θεσσαλονίκης, Τρίπολης, Αίγινας, Καλαμάτας, Παναθηναϊκό Στάδιο, Μέγαρο Μουσικής κ.ά). Εντός Λαυρεωτικής οι δραστηριότητές της αναρίθμητες. Εκκλησιαστικές Λειτουργίες, αποδόσεις θρησκευτικών ύμνων Μ. Εβδομάδας, Δοξολογίες Εθνικών και τοπικών επετείων, συναυλίες και πολλές ακόμα μουσικές δραστηριότητες.

Τα τελευταία χρόνια η Χορωδία Λαυρίου ανταποκρινόμενη στις σύγχρονες πολιτιστικές και κοινωνικές απαιτήσεις αυξάνει τις δράσεις της, διοργανώνοντας, συνδιοργανώνοντας, συμμετέχοντας σε πλήθος εκδηλώσεων εντός και εκτός Λαυρίου (ιατρικές – ενημερωτικές ημερίδες, επιστημονικές συναντήσεις, παρουσιάσεις βιβλίων Λαυριωτών συγγραφέων κ.λ.π.), εκδίδει συλλεκτικά λευκώματα, στηρίζει και συνδράμει το κοινωνικό έργο της εκκλησίας, στηρίζει τα προβλήματα των συμπολιτών της.

Πρωτεύων είναι ο ρόλος της Χορωδίας Λαυρίου σε όλες τις ιστορικές στιγμές της πόλης (εορτασμός των 150 χρόνων του σύγχρονου Λαυρίου) καθώς και η σε μόνιμη βάση οργάνωση πασχαλινών, θερινών και χριστουγεννιάτικων παραστάσεων με τη συμμετοχή σημαντικών ηθοποιών και καλλιτεχνών, συνεργαζόμενη με το Δήμο Λαυρεωτικής, το νομικό του πρόσωπο, αρμόδιο για θέματα πολιτισμού «Θορικός» και την Περιφέρεια Αττικής[31].

Η Χορωδία Λαυρίου σήμερα απαριθμεί περίπου 60 μέλη (πολλά από τα οποία είναι παιδιά ή εγγόνια των ανθρώπων που την ίδρυσαν το 1939).

To 1961-1962 ιδρύεται η πρώτη Δημοτική Φιλαρμονική, η οποία με την πολύ σημαντική δράση της και τους αξιόλογους μαέστρους και εκτελεστές της, συνεχίζει την πορεία της μέσα στο χρόνο, προάγοντας μέχρι σήμερα με κάθε τρόπο τη μουσική παιδεία του τόπου. Για ένα διάστημα σταμάτησε τη λειτουργία της και επαναδραστηριοποιήθηκε το 1979, υπό τη διεύθυνση του Αρχιμουσικού Ιωάννη Γλαντζή έως το 1997. Από το 1997 έως το 2019 υπό τη διεύθυνση του Αρχιμουσικού Θεόδωρου Λεμπέση. Σήμερα τη Δημοτική Φιλαρμονική διευθύνει ο Παντελής Πνευματικός. Φιλοξενείται σε ένα χώρο που πρόσφατα αναπαλαιώθηκε μαζί με την παιδική νεανική χορωδία και την ορχήστρα νέων του Δήμου Λαυρεωτικής.

Η δημοτική φιλαρμονική του Λαυρίου από την ίδρυσή της έως και σήμερα, κληρονομώντας την βαριά ευθύνη να συνεχίσει το έργο των μεγάλων φιλαρμονικών που γεννήθηκαν σε αυτή την πόλη, λειτούργησε με έναν και μόνο σκοπό, να προσφέρει πολιτισμό στην πόλη και τους κατοίκους της. Για πάνω από μισό αιώνα η φιλαρμονική μας ήταν ο σημαιοφόρος σε όλες της εορταστικές (θρησκευτικές, εθνικές και πολιτιστικές), εκδηλώσεις της πόλης μας. Εκατοντάδες Λαυριώτες έμαθαν δωρεάν μουσική και υπηρέτησαν κατά καιρούς την φιλαρμονική. Πολλοί από αυτούς βρήκαν μέσα από την φιλαρμονική τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό και έγιναν επαγγελματίες μουσικοί, στελεχώνοντας τις μεγαλύτερες ορχήστρες της χώρας (ΕΡΤ, Κρατική ορχήστρα, φιλαρμονική Δήμου Αθηναίων και Πειραιά). Μέχρι σήμερα η φιλαρμονική του Λαυρίου δεν έχει λείψει από κανένα μεγάλο γεγονός της πόλης. Η φιλαρμονική τιμούσε την πόλη της και η πόλη (στα πρόσωπα των εκάστοτε Δημάρχων και διοικήσεων), τιμούσε τους μουσικούς.

7.Η Κρίση ως ευκαιρία για νέα αρχή.

Στις δεκαετίες του ΄80 και του ΄90 σταματά κάθε εξορυκτική, μεταλλευτική, μεταλλουργική δραστηριότητα. Το 1989/90 το Λαύριο εισήλθε στη δίνη της οικονομικής κρίσης με κύριο χαρακτηριστικό το κλείσιμο του μεγαλύτερου αριθμού των βιομηχανιών. Όπως προκύπτει από το τοπικό αναπτυξιακό πρόγραμμα που συντάχθηκε το 1991 με πρωτοβουλία του Δήμου και του Εργατικού Κέντρου, οι μελλοντικές προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής της Λαυρεωτικής σχετίζονται με την αξιοποίηση τριών οικονομικών δραστηριοτήτων: α. του τουρισμού, β. των συγκοινωνιών και γ. της μικρής και μεσαίας βιοτεχνίας[32]. Τα άτομα οφείλουν να διαχειριστούν τη νέα κατάσταση, να οργανώσουν τη ζωή τους εντός αυτής και να αναζητήσουν τη θέση τους εντός ενός ραγδαία μεταβαλλόμενου κοινωνικού χώρου[33].

Ο πλούτος της παράδοσης και τα τεράστια αποθέματα δυνατοτήτων δεν μπορεί να χαθούν. Η κληρονομιά του μεταλλευτικού και μεταλλουργικού Λαυρίου δεν μπορεί να απαξιωθεί. Οι δεξιότητες και η εξοικείωση που έχουν τόσο η κοινωνία όσο και οι κάτοικοι με την τεχνολογία, τη σχεδιαστική και κατασκευαστική σκέψη δεν μπορεί να μείνουν στα αζήτητα[34].

«Μας απασχολεί πολύ πως θα πάμε παρακάτω, γιατί στην κρίση υπάρχουν οι συνθήκες ανάπτυξης», αναφέρει ο Δημ. Λουκάς (2019), για να προσθέσει, ότι «έχουμε απόλυτη συνείδηση της πολιτιστικής αξίας που μας άφησαν οι παλαιότεροι μέσα από τα αρχαία μνημεία και οι νεώτεροι μεταλλωρύχοι μέσα από τα κτίρια και τις εγκαταστάσεις…, την άυλη κληρονομιά που μας έχει προικίσει η φύση και η ιστορία»[35].

Η οικονομική κρίση και αποβιομηχάνιση ίσως να είχε μεγάλες συνέπειες και στην πολιτισμική ταυτότητα του Λαυρίου, στους πολιτιστικούς θεσμούς και στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Η ανθρωπιστική όμως διάσταση που πολιτισμού στο Λαύριο λειτούργησε συσπειρωτικά ενισχύοντας τη συνεργασία και εξασφαλίζοντας την κοινωνική συνοχή.

Το παρελθόν και η ιστορική σχέση των Λαυριωτών με τα έργα του πολιτισμού και του υλικού πολιτισμού, αποτέλεσαν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στην μεγάλη περιπέτεια της αποβιομηχάνισης που έπληξε σκληρά τη πόλη του Λαυρίου. Κι αυτό γιατί είχαν συνειδητοποιήσει όλοι ότι η νέα ανάπτυξη δεν θα πρέπει παρά να στηριχθεί στα μνημεία, το περιβάλλον και να σέβεται την πολιτιστική ταυτότητα που διαμορφώθηκε στο διάβα των χρόνων. Στην σπάνια αντοχή, τη χαλύβδινη θέληση, την ισχυρή συλλογικότητα, τη βαθιά αίσθηση της περηφάνειας, τη λαχτάρα για ζωή, τη δημιουργικότητα και την αλληλεγγύη.

Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο με τον μετασχηματισμό του ιστορικού βιομηχανικού συγκροτήματος της πρώην Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου σε Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου (Τ.Π.Π.Λ.), πέτυχε ένα πρωτοποριακό εγχείρημα ευρωπαϊκής εμβέλειας. Το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, ταυτόχρονα, στοχεύει στον συνδυασμό της τεχνολογικής και οικονομικής προόδου με σεβασμό στην ιστορία και την ανάπτυξη του πολιτισμού. Η ταυτόχρονη ανάδειξη του συγκροτήματος με μνημειακό χαρακτήρα και η δημιουργία εκθεσιακών, εκπαιδευτικών και μουσειακών χώρων μέσα στο συγκρότημα, μετατρέπουν το (Τ.Π.Π.Λ.) σε πολιτιστικό πόλο έλξης εθνικής εμβέλειας και κομβικό σημείο σε ένα ευρύτερο δίκτυο ιστορικών τόπων και μνημείων στη Λαυρεωτική, δείχνοντας παράλληλα το δρόμο.

 

Αντί Επιλόγου

Στο άρθρο αυτό παρακολουθήσαμε τη διαχρονική επιρροή της μεταλλευτικής δραστηριότητας της Λαυρεωτικής στον αρχαίο και σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό.

Επιδίωξή μας ήταν και είναι να συμβάλλουμε στη δημιουργία μιας πόλης που το παρελθόν της να παίζει σημαντικό ρόλο ως στοιχείο δημιουργικής έμπνευσης και καθοδήγησης των σημερινών κατοίκων της.

Μια πόλη που οι «αναγκαίες παρεμβάσεις» και οι δράσεις του Δήμου Λαυρεωτικής, των φορέων και των πολιτών, θα δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για μια «νέα» διαφορετική πραγματικότητα με δυνατότητες και προοπτικές οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής ανάτασης ώστε να καταστεί το Λαύριο μια πόλη ανθρώπινη, μια πόλη διαφορετική, μια πόλη του πολιτισμού, φιλική προς τον άνθρωπο, την τέχνη και γενικότερα την ανθρώπινη έκφραση.

Μια Δημιουργική Πόλη που να συνδέει τον πολιτισμό με την τοπική ανάπτυξη, να αναδεικνύει και ενθαρρύνει την ισότιμη πρόσβαση όλων στους πολιτιστικούς χώρους με σεβασμό στην πολιτισμική ποικιλομορφία, αλλά κυρίως με σεβασμό στην πολιτιστική κληρονομιά. Η δημιουργικότητα και ο πολιτισμός αποτελούν για την πόλη μας σημαντικές συνιστώσες ανάπτυξης, πηγή καινοτομίας και πεδίο οικονομικών δραστηριοτήτων αφού αναγνωρίζεται και διεθνώς ότι η πολιτιστική πολιτική αποτελεί πυλώνα για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στις σύγχρονες πόλεις.

Στόχος μας είναι ο πολιτιστικός σχεδιασμός να αποτελέσει βασική στρατηγική, τόσο για την αναβάθμιση της πόλης, όσο και ολόκληρης της Περιφέρειας Αττικής και της Ελλάδας.

Ο Πολιτισμός που δεν θα απευθύνεται σε μια μερίδα του κοινωνικού συνόλου, αλλά στο σύνολο των πολιτών. Ο πολιτιστικός σχεδιασμός για την Πόλη μας να είναι μια «συμμετοχική» διαδικασία και «τρόπος ζωής», δηλ. μια κοινωνική πράξη στην οποία να εμπλέκονται ενεργά όλες οι κοινωνικές συλλογικότητες της περιοχής μας, όλοι οι Πολίτες.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Δερμάτης Γ. (2003). Λαύριο το μαύρο φως. ΕΜΠ- Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Αθήνα.
2. Δερμάτης Γ. (2003). Τα μεταλλεία της Καμάριζας στο Λαύριο. Αυτοέκδοση. Αθήνα.
3. Δερμάτης Γ., (2005). Οι επιπτώσεις από τη λειτουργία των μεταλλείων στο περιβάλλον του Λαυρίου. Θεματικό σεμινάριο εκπαιδευτικών του Εθνικού Δικτύου Σχολείων «Βιομηχανική κληρονομιά – Αξίες από το παρελθόν παρακαταθήκη για το μέλλον». Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νάουσας.
4. Δερμάτης Ν. (2004). Από τις πηγές αργύρου στα μεταλλεία πολιτισμού. Εκδ. Λαυρεωτικής. Αθήνα.
5. Δερμάτης, Γ. (1994). Τοπίο και Μνημεία της Λαυρεωτικής. Λαύριο.
6. Ε.Μ.Π., (2000). Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Αθήνα.
7. Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, (1996). Αρχαία Λαυρεωτική. Η μακραίωνη ιστορία των πέντε Δήμων και ο ρόλος των μεταλλείων. 6 -7 Ιανουαρίου.
8. Ιατρού, Γ., (2003). Σούνιο-Λαύριο-Κερατέα, Η τεθλασμένη της μνήμης. Εκδ. Τουμπής. Αθήνα.
9. ΙΓΜΕ, (2009). Λαύριο και ευρύτερη περιοχή. Εξερευνήστε το τοπίο, τα πετρώματα και τη φύση της Λαυρεωτικής χερσονήσου. Γνωρίστε την ιστορία και τον πολιτισμό της. Έργο: Ανάδειξη γεωτόπων-γεωπάρκων, συμβολή στην αειφόρο ανάπτυξη. Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, Αθήνα.
10. Κακαβογιάννης, Ε., (1996). «Σκιαγράφηση της ιστορίας Λαυρεωτικών μεταλλείων και της σημασίας της λειτουργίας τους». Στο: Σκοπελίτης, Σ. Λαύριο. Εξάντας. Αθήνα, σσ. 452-453.
11. Καλιαμπάκος, Δ. (2019). Μεταλλωρύχοι. Ιχνηλατώντας την ταυτότητά τους μέσα από την τέχνη. Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων –Μεταλλουργών & Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα.
12. Καπετάνιος. Α. (2017). «Μικρή επισκόπηση του Αρχαίου Θορικού». Στο: Θορικός. Χορωδία Λαυρίου. Λαύριο, σσ. 13-15.
13. Κέντρο Τεχνικού Πολιτισμού Ερμούπολης, (2000). Κέντρο Τεχνικού Πολιτισμού – Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης: Έκθεση εγκαινίων.
14. Κονοφάγος, Κ., (1980). Το Αρχαίο Λαύριο. Αθήνα.
15. Κονοφάγος, Κ., (2004). Το αρχαίο Λαύριο και η Ελληνική παραγωγή του Αργυρού. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα.
16. Κόνσολα, Ν., (2006). Πολιτιστική ανάπτυξη και πολιτική. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα.
17. Λουκάς, Δ. (2017). «Εισαγωγή». Στο: Θορικός. Χορωδία Λαυρίου. Λαύριο, σ. 12.
18. Λουκάς, Δ. (2019). «Χαιρετισμός & Παρέμβαση». Στο: Καλιαμπάκος, Δ. (2019). Μεταλλωρύχοι. Ιχνηλατώντας την ταυτότητά τους μέσα από την τέχνη. Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων –Μεταλλουργών & Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, σσ. 12-13 & 136-138.
19. Μαρκουλή, Α. (2010). Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου. Η εξέλιξη και η συμβολή της στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας κατά τον 19ο & 20^ο αιώνα. Αναπτυξιακός Σύνδεσμος Λαυρεωτικής.
20. Μαρκουλή, Α. (2017). «Θορικός. Το σημείο της Λαυρεωτικής Γης που το Παρελθόν συναντά το Παρόν και το Μέλλον». Στο: Θορικός. Χορωδία Λαυρίου. Λαύριο, σσ. 16-17.
21. Μαρμάνη, Μ. (2016). «Οι ιστορικές φιλαρμονικές του Λαυρίου και η πολύτιμη πολιτιστική προσφορά τους στα μουσικά δρώμενα της πόλης». Στο: Ευτέρπη. Χορωδία Λαυρίου. Λαύριο, σσ. 10-11.
22. Μωραΐτης Κ., (2005). Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, ΕΜΠ, Αθήνα.
23. Οικονομάκου Μ. (1992). «Το Αρχαίο Λαύριο». Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων. τ.3
24. Παναγόπουλος Κ.Ι., (2003). Το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Συνοπτική Έκθεση με την Ευκαιρία της Συμπλήρωσης Δεκαετίας από την Ίδρυσή του. Εκδόσεις Τεχνικά Χρονικά, Αθήνα.
25. Πετράκη Γ. (1994). Βιομηχανικές πολιτικές διαχείρισης και διοίκηση της εργασίας: πρόταση περιοδολόγησης (1950-1993). ΙΝΕ-ΓΣΕΕ.
26. Πόγκας, Κ. (1992). «Το Λαύριο σήμερα». Στο: Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων-Αφιέρωμα στο Λαύριο. Ιούνιος, 1992.
27. Σαϊτάκης Α., (2006). Επιστημονικά Τεχνολογικά Πάρκα: Ο ρόλος τους στην ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και την περιφερειακή ανάπτυξη. Περιοδικό Economist, Καθημερινή. 27: 1-4.
28. Σκοπελίτης, Σ. (1996). Λαύριο. Εξάντας, Αθήνα.
29. Συρίγος, Χ. (2016). «Εισαγωγή στο συλλεκτικό ημερολόγιο 2017». Στο: Ευτέρπη. Χορωδία Λαυρίου. Λαύριο, σσ. 6-7.
30. Τερλάκης, Γ. (2004). Σούνιο, Λαύριο & Θορικός. Εκδ. Τουμπή. Κορωπί.
31. Τροβά Β., (2005). Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, Μελέτες και έργα 1994-97. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ. Αθήνα.
32. Τσιώλης, Γ. (2002). «Αποβιομηχάνιση και βιογραφικοί μετασχηματισμοί. Ιστορίες ζωής βιομηχανικών εργατών Λαυρίου». Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ρέθυμνο.

 

Αναφορές

• [[1]] Συρίγος, Χ. (2017). ). «Εισαγωγή στο συλλεκτικό ημερολόγιο 2018». Στο: Θορικός. Χορωδία Λαυρίου. Λαύριο, σ. 7.
• [[2]] https://www.lavriaki.gr/23/07/2015
• [[3]] Μαρκουλή, Α. (2010). Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου. Η εξέλιξη και η συμβολή της στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας κατά τον 19ο & 20^ο αιώνα. Αναπτυξιακός Σύνδεσμος Λαυρεωτικής.
• [[4]] Οικονομάκου Μ., (1996). Αρχαία Λαυρεωτική. Η μακραίωνη ιστορία των πέντε Δήμων και ο ρόλος των μεταλλείων. Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 6-7 Ιανουαρίου.
• [[5]] Δερμάτης Γ. (2004). Λαύριο, Δήμος Λαυρεωτικής. Αθήνα.
• [[6]] Οικονομάκου, Μ., ό. π.
• [[7]] Korka E., (2009). The protection and preservation of greek archeological landscapes in the context of technological change: the case of Theme 4: Historic Technology, ICOMOS Scientific Symposium – Malta.
• [[8]] Οικονομάκου, Μ., ό. π.
• [[9]] https://www.oryktosploutos.net/2020/10/2-500.
• [[10]] Βλ. Οικονομάκου, Μ., ό.π.
• [[11]] Σαλλιώρα – Οικονομάκου Μ., (2002). Λαυρεωτική το Μουσείο του Λαυρίου. Υπουργείο Πολιτισμού. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων.
• [[12]] Μαρμάνη, Μ. (2016). «Αξιοποίηση Παλαιών Μεταλλευτικών Χώρων στην περιοχή της Λαυρεωτικής». Διδακτορική διατριβή. Ε.Μ.Π., σ. 8.
• [[13]] Παπαχρήστος, Κ. (2011). Η διαπολιτισμική Εκπαίδευση στο ελληνικό σχολείο. Αθήνα: Ταξιδευτής.
• [[14]] Καλιαμπάκος, Δ. (2019). Μεταλλωρύχοι. Ιχνηλατώντας την ταυτότητά τους μέσα από την τέχνη. Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων –    Μεταλλουργών & Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Αθήνα, σ. 72.
• [[15]] Τα μεταλλεία αυτά ξεχασμένα και εγκαταλελειμμένα όχι μόνο κατά την διάρκεια της τουρκικής κατοχής αλλά στην διάρκεια δυο σχεδόν χιλιετηρίδων θα προσελκύσουν ξανά το ενδιαφέρον του νεοσύστατου κράτους, βλ. Κ. Κονοφάγος, Το αρχαίο Λαύριο και η Ελληνική τεχνική παραγωγής του αργύρου. Αθήνα, Εκδοτική Ελλάδος, 1980.
• [[16]] Υποστήριξε ότι: «Σήμερα που το κάθε τι είναι ακριβότερο, τα εργατικά, τα υλικά, η μεταφορά, η ξυλεία, κ.λ.π. η επικερδής επανάληψη της εκμετάλλευσης των εγκαταλελειμμένων μεταλλείων που περιέχουν τόσο λίγο μετάλλευμα μολύβδου θα είναι αμφίβολη”, βλ Α. Κορδέλλας, Το Λαύριον, Λαύριο, Βιβλιοθήκη της Εταιρείας Μελετών Λαυρεωτικής, αριθ.6, 1993, σ.108. Επίσης Κ. Κονοφάγος, Το αρχαίο Λαύριο και η ελληνική τεχνική παραγωγής του αργύρου, Λαύριο, ό.π., σ.36, και Γ. Π. Μαρίνος και W. Ε. Petrascheck, Λαύριον, Ινστιτούτον Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους, 1956, σ. 18.
• [[17]] Οι αρχαίες σκωρίες αποτελούν τα απορρίμματα των αρχαίων εκμεταλλεύσεων και καμινείων ενώ οι εκβολάδες περισσεύματα των εξορυκτικών εργασιών των αρχαίων μεταλλείων. Οι σκωρίες υπολογίζονται σε 2 εκατ. τόνους ενώ οι εκβολάδες σε 105εκατ., βλ. Γ. Γ. Ζούμπος, Η συμβολή των Λαυρεωτικών μεταλλείων στην ακμή της Αθηναϊκής πολιτείας, Αθήνα, 1986, σ.37, Α. Μηλιαράκης, “Μια ημέρα εν Λαύρειω” Εστία, 14 Νοεμβρίου 1882, αριθ.359, σ.719 και Α. Κορδέλλας, ό.π., σ. 112.
• [[18]] Ο Κορδέλλας, πραγματοποίησε επίσκεψη στο Λαύρειο και στην έκθεση που έστειλε στον Υπουργό Ε. Σίμο στις 27 Δεκεμβρίου του 1860, ανέφερε ότι η εκμετάλλευση των σκωριών της λαυρεωτικής γης θα ήταν πολύ κερδοφόρα για το ελληνικό κράτος. Στο: Μαρκουλή, Αθ, ό.π.
• [[19]] Βλ. Φωτ. Ορφανού, (2002). Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου 1900- 1930. Διδακτορική διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο, σ. 14.
• [[20]] Μαρκουλή, Α. (2016). «Ευτέρπη». Στο: Ευτέρπη. Χορωδία Λαυρίου. Λαύριο, σσ. 8-9.
• [[21]] Μαρκουλή, Α., όπ. π., σελ. 9.
• [[22]] Μαρμάνη, Μ. – Παναγόπουλος, Κ., «Το κτίριο της “Ευτέρπης” στο Λαύριο και η προοπτική της αξιοποίησης αυτού του ιστορικού, διατηρητέου μνημείου του 19ου αιώνα», ανακοίνωση στην ΙΓ΄ Επιστημονική Συνάντηση ΝΑ. Αττικής, Παιανία 2008, εκδ. Πρακτικών, Καλύβια Θορικού Αττικής 2010, σ. 527-536.
• [[23]] Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο Τ.Π.Π.Λ. το Σάββατο, 2 Ιουνίου, 2018 με Θέμα: Οι Μεταλλωρύχοι της Ελλάδας – Ιχνηλατώντας την ταυτότητά τους μέσα από την τέχνη.  Την ευθύνη της οργάνωσης είχε η Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων – Μεταλλουργών του Ε.Μ.Π.& το Τ.Π.Π.Λ. με τη συμμετοχή ως συνδιοργανωτές, του Δήμου Λαυρεωτικής, της Εταιρείας Μελετών Λαυρεωτικής, τη Χορωδία Λαυρίου και τον Επιμορφωτικό – Εκδρομικό Σύλλογο.
• [[24]] Καλιαμπάκος, Δ. (2019). Μεταλλωρύχοι. Ιχνηλατώντας την ταυτότητά τους μέσα από την τέχνη. Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων –Μεταλλουργών & Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, σ. 130.
• [[25]] Λουκάς, Δ., (2019). Μεταλλωρύχοι. Ιχνηλατώντας την ταυτότητά τους μέσα από την τέχνη. Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων –Μεταλλουργών & Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, σ. 137.
• [[26]] «Η κοινωνική και πολιτιστική ζωή του Νεότερου Μεταλλευτικού-Μεταλλουργικού Λαυρίου», Διδακτορική Διατριβή της Μ. Μαρμάνη, με θέμα: «Αξιοποίηση Παλαιών Μεταλλευτικών Χώρων στην περιοχή της Λαυρεωτικής», Ε.Μ.Π., Μάιος 2016.
• [[27]] Μαρμάνη, Μ., Εισαγωγικό κείμενο με θέμα: «Η ιστορία των φιλαρμονικών της πόλης του Λαυρίου μέσα στο πέρασμα των χρόνων», που διατέθηκε με το cd της Δημοτικής Φιλαρμονικής στην εκδήλωση πολιτισμού και μνήμης στο κτίριο της ιστορικής φιλαρμονικής με την επωνυμία «Ευτέρπη» (23.9.2012).
• [[28]] http://istoriko.lavreotiki.gr/index.php/2015-03-30-16-09-45/2015-03-30-17-44-21/2015-03-30-20-33-12
• [[29]] Εφημερίδα «Λαυρεωτικό Βήμα», Μάρτιος-Μάιος 1998, «Οι Φιλαρμονικές του Λαυρίου από το αρχείο του Γ. Κ. Μάνθου».
• [[30]] Βλάδος, Χ., Άρθρο- Αφιέρωμα στη Χορωδία Λαυρίου (1939-2009), στο πλαίσιο των εβδομήντα ετών από την  ίδρυσή της. Εφημερίδα Δρυόπη, 2009.
• [[31]] http://lavriohorodia.gr/istoriko/
• [[32]] Βλ. Τσιώλης, Γ. (2002). «Αποβιομηχάνιση και βιογραφικοί μετασχηματισμοί. Ιστορίες ζωής βιομηχανικών εργατών Λαυρίου». Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ρέθυμνο, σσ.73- 76.
• [[33]] Μαρμάνη, Μ. (2016), ό. π..
• [[34]] Μαρκουλή, Αθ. (2010),  ό. π., σ. 283.
• [[35]] Μεταλλωρύχοι. Ιχνηλατώντας την ταυτότητά τους μέσα από την τέχνη. Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων –Μεταλλουργών & Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, σσ. 12-13.