Εικόνες απο τα έγκατα της Λαυρεωτικής γης. Φέρνουμε στο “φως” την υπόγεια κληρονομιά της Λαυρεωτικής

Από

Η. Κατσάρο¹, Β. Στεργίου², Ν. Λελούδα³, Ε. Κρανιδιώτη⁴, Χ. Κοσμίδη⁵, Μ. Παπαθανασίου⁶, Κ. Παπαθανασίου⁷, Δ. Μπίτζιο⁸

1. Δημοτικός Υπάλληλος και εξερευνητής υπόγειων μεταλλευτικών έργων, 2 Εξερευνητής υπόγειων μεταλλευτικών έργων, 3 Σπηλαιολόγος, 4 Σπηλαιοδύτης, 5 Αισθητικός Ιατρός και Φωτογράφος Υπογείων Λαυρεωτικής ,6 Περιβαλλοντολόγος και Μελετητής της Ιστορίας της Λαυρεωτικής, 7 Μηχανικός Μεταλλείων Μεταλλουργός ΕΜΠ, πρώην Αρχιμηχανικός της “Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρείου”, 8 Δρ. Γεωλόγος-Κοιτασματολόγος, πρώην Διευθυντής Κοιτασματολογίας ΙΓΜΕ (νυν ΕΑΓΜΕ).

Με το άρθρο μας αυτό θέλουμε να δώσουμε στον αναγνώστη την δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τον αθέατο αυτό “κόσμο” στα έγκατα της Λαυρεωτικής γης, που κρύβει μία μοναδική ιστορία σε συνδυασμό με την εξέλιξη της μεθοδολογίας που εφαρμόστηκε από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια, ενώ χαρακτηρίζεται και από την παρουσία μίας ποικιλίας ορυκτών και εντυπωσιακών γεωτόπων και γεωμορφών που αποτελούν σήμερα ένα σημαντικό προϊόν εναλλακτικής τουριστικής αξιοποίησης. Τα υπόγεια αρχαία μεταλλευτικά έργα όπως φρέατα, ερευνητικές στοές, οι πολύ μεγάλοι υπόγειοι θάλαμοι εξόρυξης, αλλά και τα πετρώματα, τα ορυκτά και οι εντυπωσιακές γεωμορφές, που συναντιούνται στα έγκατα της Λαυρεωτικής γης, αποτελούν τα θέματα που κυριαρχούν στις εικόνες που ακολουθούν. Επίσης περιλαμβάνονται υπόγειες καταδυτικές εξερευνήσεις, που πραγματοποιήθηκαν για πρώτη φορά στη Λαυρεωτική και οι οποίες πέραν των νέων στοιχείων που φέρνουν στο φώς, συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση της ανάπτυξης των υπόγειων μεταλλευτικών έργων του περασμένου αιώνα σε συνδυασμό με τον τρόπο και τις μεθόδους εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων.

Το άρθρο αυτό αποτελεί μέρος (προδημοσίευση) επετειακής έκδοσης με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 2500 ετών από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και τη σχέση της με το αρχαίο μεταλλευτικό Λαύριο.Το βιβλίο αυτό, υπό τον συντονισμό των Π. Τζεφέρη και Δ. Μπίτζιου, περιλαμβάνει ένα σύνολο θεματικών άρθρων που δεν περιορίζονται μόνο στο ως άνω ιστορικό ζήτημα, αλλά παρουσιάζουν διευρυμένη θεματολογία και επεκτείνονται στο γενικότερο πλαίσιο ενός κοινού σημερινού στόχου που είναι η ανάδειξη της ανεκτίμητης πολιτιστικής κληρονομιάς, που μας κληροδότησε το αρχαίο και νεότερο μεταλλευτικό Λαύριο – Λαυρεωτική. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του συνόλου ή μέρους των άρθρων του επετειακού πονήματος χωρίς την άδεια του συγγραφέα και των συντονιστών της έκδοσης.

ΤΡΙΗΡΕΙΣ ΑΠΟ ΑΣΗΜΙ – Η ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗ ΑΛΛΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

Ακολουθώντας τους υπόγειους δρόμους και τα ίχνη των μεταλλωρύχων της αρχαιότητας καθώς και των νεότερων χρόνων, αντικρίσαμε στα έγκατα της Λαυρεωτικής γης, εντυπωσιακές εικόνες που θέλουμε να τις μοιραστούμε μαζί σας γιατί χαρακτηρίζουν το τεράστιο δαιδαλώδες υπόγειο μεταλλευτικό Λαύριο συνολικού μήκους πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων, μοναδικό ίσως παγκοσμίως.

Από τα υπόγεια αυτά μεταλλευτικά έργα, οι μεταλλωρύχοι υπογείτες της αρχαίας εποχής έφεραν στο φως, κάτω από ιδιαίτερα δύσκολες και αντίξοες συνθήκες, το αργυρούχο μετάλλευμα, τον “αργυρίτη” των αρχαίων μεταλλευτών. Στη συνέχεια μετά από ένα ιδιοφυές σύστημα κατεργασίας που εφάρμοσαν, μετέτρεψαν το μετάλλευμα σε οικονομικό πλούτο συμβάλλοντας έτσι στην αίγλη, στην ανάπτυξη και στην πολεμική ισχύ της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Τα οικονομικά έσοδα από την εκμετάλλευση του αργύρου του Λαυρίου συνέβαλαν καθοριστικά στην κατασκευή ενός αξιόμαχου στόλου που καταναυμάχησε τον Περσικό στην Σαλαμίνα, ενώ αργότερα παρείχαν την δυνατότητα στον Περικλή για τη δημιουργία των ανυπέρβλητων και αθάνατων πολιτιστικών μνημείων του Χρυσού Αιώνα.

Εξάλλου από τα μέσα του 19^ου μέχρι και τα μέσα του 20^ου αι., τα ίδια αυτά υπόγεια μεταλλευτικά έργα, διαδραμάτισαν, μετά και από εφαρμογή εξελιγμένων τεχνικών, έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ίδρυση της πρώτης βαριάς βιομηχανίας της χώρας, που συνέβαλε στην ανόρθωση της οικονομίας του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους.

Δικαιολογημένα λοιπόν η μεταλλευτική αυτή κληρονομιά της Λαυρεωτικής, θεωρείται ότι είναι συνυφασμένη και άρρηκτα συνδεδεμένη με τα αναρίθμητα υπόγεια μεταλλευτικά έργα, που αποτελούν σήμερα ένα πολιτιστικό θησαυρό της ιστορικής της διαδρομής πάνω από 6000 χρόνια.

Με το άρθρο μας αυτό θέλουμε να δώσουμε στον αναγνώστη την δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τον αθέατο αυτό “κόσμο” στα έγκατα της Λαυρεωτικής γης, που κρύβει μία μοναδική ιστορία σε συνδυασμό με την εξέλιξη της μεθοδολογίας που εφαρμόστηκε από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια, ενώ χαρακτηρίζεται και από την παρουσία μίας ποικιλίας ορυκτών και εντυπωσιακών γεωτόπων και γεωμορφών που αποτελούν σήμερα ένα σημαντικό προϊόν εναλλακτικής τουριστικής αξιοποίησης.

Ι. Εικόνες από την αρχαία υπόγεια μεταλλευτική δραστηριότητα.

Η μεταλλευτική δραστηριότητα για την παραγωγή αργύρου από τα αργυρομολυβδούχα μεταλλεύματα της Λαυρεωτικής, ο “αργυρίτης” των αρχαίων μεταλλευτών, ανιχνεύεται στα βάθη των προϊστορικών χρόνων πιθανώς κατά της 5^η έως 6^η χιλιετία π. Χ. [1], ενώ στη συνέχεια συνδέεται με την ένδοξη αρχαία Ελληνική ιστορία και πιο συγκεκριμένα με την αίγλη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Η ακμή του αρχαίου μεταλλευτικού Λαυρίου σημειώνεται κατά την κλασική περίοδο τον 5^ον και τον 4^ον αι. π. Χ., ενώ η τελευταία γραπτή μαρτυρία του μακρινού μεταλλευτικού του παρελθόντος αναφέρεται κατά τον 6^ον αι. μ. Χ. Έκτοτε διακόπηκε κάθε μεταλλευτική δραστηριότητα και το Λαύριο βυθίστηκε στη λήθη μέχρι τον 19^ον αι.

Τα υπόγεια αρχαία μεταλλευτικά έργα όπως φρέατα, ερευνητικές στοές (Εικ.1), οι πολύ μεγάλοι υπόγειοι θάλαμοι εξόρυξης, αλλά και τα πετρώματα, τα ορυκτά και οι εντυπωσιακές γεωμορφές, που συναντιούνται στα έγκατα της Λαυρεωτικής γης, αποτελούν τα θέματα που κυριαρχούν στις εικόνες που ακολουθούν.

**Εικ. 1:** Στον χάρτη της “Γαλλικής Εταιρίας Μεταλλείων Λαυρείου” 1890 [2] απεικονίζεται το τεράστιο δίκτυο των αρχαίων υπόγειων μεταλλευτικών έργων, που καλύπτουν πολύ μεγάλο τμήμα της Λαυρεωτικής. Με το ιώδες χρώμα παρίστανται οι αρχαίες στοές για την διερεύνηση και την εξόρυξη των βαθύτερων και πλουσιότερων κοιτασμάτων αργυρομολυβδούχων μεταλλευμάτων (3^η μεταλλοφόρος επαφή μεταξύ μαρμάρων και σχιστολίθων), ενώ με μπλε απόχρωση οι αρχαίες στοές για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων σε μικρότερο βάθος από την επιφάνεια (1^η και 2^η μεταλλοφόρος επαφή μεταξύ μαρμάρων και σχιστολίθων).
**Fig, 1:** The map of the “Compagnie *Française* des Mines du *Laurion* (CFML) 1890 [2] shows the huge network of ancient underground mining works, which cover a very large part of Lavreotiki. The ancient mine galleries are represented with the violet color for the exploration and extraction of the deeper and richest silver bearing lead ore deposits (3rd mineralized contact between marble and schist), while with blue shade for the deposits of shallower depth (1st and 2nd mineralized contacts between marble and schist).

Ι.1 Φρέατα:

Τα φρέατα ορύσσονταν για τη διασφάλιση του απαραίτητου αερισμού των υπόγειων ερευνητικών στοών με τις οποίες συνδέονταν, για τη μεταφορά του μεταλλεύματος που εξορύσσονταν από τις στοές, για την έρευνα εντοπισμού των μεταλλοφόρων επαφών μαρμάρου – σχιστολίθων σε βάθος καθώς και για την περιχάραξη του κοιτάσματος του εντοπισθέντος κοιτάσματος μεταλλεύματος. Η διατομή των φρεάτων ήταν παραλληλόγραμμη ή σχεδόν τετράγωνη με διαστάσεις συνήθως1,30μ.Χ1,90μ. ή λιγότερο συχνά 1,90μ.Χ2,00μ. [2] και με βάθη συνήθως 25μ. έως 55μ. που μπορούσαν να φτάσουν τα 85μ. και με μέγιστο τα 120μ. περίπου (Εικ. 2).

Συνήθως ήταν κατακόρυφα αλλά παρατηρήθηκαν και φρέατα κεκλιμένα ή συνδυασμός κεκλιμένου – κατακόρυφου, η φρέατα με μορφή zig zag. Σύμφωνα με την εκτίμηση των ερευνητών [2] διανοίχθηκαν από τους αρχαίους μεταλλευτές πάνω από 1000 φρέατα με εκτιμώμενη μηνιαία προχώρηση έως και 5 μ. Αξιοσημείωτο είναι ότι η μεθοδολογία αυτή της χρήσης φρεάτων, που εφάρμοσαν οι αρχαίοι μεταλλευτές, για τον αερισμό των υπογείων εργασιών καθώς και για τη μεταφορά μεταλλεύματος από τις στοές, διατηρήθηκε και κατά τη νεότερη μεταλλευτική δραστηριότητα του 19^ου και 20^ου αι. (βλ. και Εικ. 26).

**Εικ. 2:** Αρχαίο κατακόρυφο φρέαρ στη περιοχή Αγριλέζας, μεγάλου βάθους. Εκτιμάται [2] ότι συνολικά ορύχθηκαν στην Λαυρεωτική πάνω από 1000 φρέατα που έφταναν σε μέγιστο βάθος τα 120μ. Ένας απίστευτος άθλος. Φωτ. Η. Κατσάρος
**Fig. 2:** Ancient vertical mine shaft in the area of Agrileza, of great depth. It is estimated [2] that a total of over 1000 ancient wells were mined in Lavreotiki, reaching a maximum depth of 120m. An incredible feat. Photo by H. Katsaros

Ι.2 Ερευνητικές στοές:

**Εικ.3:** Από τη βάση του αρχαίου φρέατος ξεκινούσε μία ερευνητική στοά για εντοπισμό κοιτάσματος αργυρομολυβδούχου μεταλλεύματος. Η εικόνα από την περιοχή του Θορικού. Φωτ. Ν. Λελούδας.
**Fig. 3:** From the base of an ancient mine shaft, a exploration mine gallery started, to locate a silver bearing lead ore deposit. The image is from the area of Thorikos. Photo by N. Leloudas.

**Εικ.4**: Στην περιοχή Αγριλέζας, αρχαία ερευνητική στοά. Οι ερευνητικές στοές ήταν συνήθως μικρής διατομής περίπου 0,60 τ .μ. Διακρίνεται ο χαρακτηριστικός τρόπος όρυξης των διαδοχικών μετώπων των αρχαίων μεταλλευτών, κύρια με το σφυρί και το καλέμι (“τύκος” ή “τυπίς “ και “ξοΐς” αντίστοιχα κατά την αρχαία ορολογία). Φωτ. Η. Κατσάρος. **Fig 4:** In the area of Agrileza an ancient mine exploration gallery. These exploration mine galleries were usually small in cross section, about 0.60 sq. m. The characteristic method of successive mining front faces of the ancient miners is distinguished, mainly with the hammer and the chisel (“tikos” or “tipis” and “xois” respectively in the ancient terminology). Photo by H. Katsaros.

**Εικ.5:** Αρχαίες ερευνητικές στοές, στην περιοχή Μεγάλα Πεύκα, σε εντυπωσιακά επάλληλα επίπεδα (πατώματα). Φωτ. Ν. Λελούδας
**Fig 5:** Ancient mine exploration galleries, in the area of Megala Pefka, on impressive, superimposed levels. Photo by N. Leloudas.

**Εικ.6:** Αρχαία σκαπτικά εργαλεία (χωρίς βέβαια τους στυλεούς) που προέρχονται από το αρχαίο Λαύριο (Ορυκτολογικό Μουσείο *γαιο-ΟΡΑΜΑ* της Σχολής Μ.Μ.Μ. του Ε.Μ.Π,. Επιμέλεια ομότιμου καθηγητή Γ. Παπαδημητρίου. Με τα απλά χειρονακτικά αυτά εργαλεία οι αρχαίοι μεταλλευτές όρυξαν φρέατα και στοές συνολικού μήκους που εκτιμώνται σε εκατοντάδες χλμ. και τα οποία συνθέτουν έναν απίστευτο άθλο.
**Fig. 6:** Ancient digging tools (without the poles), coming from the ancient Lavrion (Mineralogy Museum of the Geo-VISION of the School of M.M.M of NTUA. Curation by emeritus Professor G. Papadimitriou). With these simple manual tools, the ancient miners dug wells and galleries of total length estimated at hundreds of kilometers and which are an incredible feat.

**Εικ.7:** Η κίνηση των αρχαίων μεταλλωρύχων μέσα στις ερευνητικές στοές (μεταλλευτικός χώρος “3^ο χλμ.”) ήταν πολύ δύσκολη και επίπονη, λόγω των πολύ μικρών τους διαστάσεων. Για φωτισμό χρησιμοποιούσαν κυρίως πήλινες λυχνίες λαδιού όπως στην εικόνα. Στην φωτογραφία, ο εκ των συγγραφέων του άρθρου Η. Κατσάρος.
**Fig.7:** The movement of the ancient miners inside the exploration mine gallery (“3rd km mining site”) was very difficult and painful due to their very small cross section. For lighting they mainly had clay oil lamps as shown in the picture. In the photo, H. Katsaros, one of the authors.

**Εικ.8:** Μέσα σε αρχαίες ερευνητικές στοές (μεταλλευτικός χώρος Αρί) εντυπωσιακές παραπετασματοειδείς γεωμορφές σταλακτιτών ανθρακικής σύστασης. Φωτ. Η. Κατσάρος. **Fig. 8:** Inside ancient exploration mine galleries (a mining area) impressive geological features, “curtain” stalactites of carbonate composition. Photo by H. Katsaros.

**Εικ. 9:** Όταν οι ερευνητικές στοές συναντούσαν την αναζητούμενη συγκέντρωση (κοίτασμα) του μεταλλεύματος, τότε γινόταν διεύρυνση αυτών, ώστε να γίνει ολοκληρωτική απόληψη του κοιτάσματος, δημιουργώντας έτσι μεγάλους θαλάμους υπόγειας εξόρυξης. Η εικόνα από την μεταλλευτική περιοχή Μεγάλα Πεύκα. Στη φωτογραφία ο εκ των συγγραφέων του άρθρου Ν. Λελούδας
**Fig. 9:** When the exploration mine galleries met the required concentration of the ore body, they were expanded to make a complete extraction of the ore, thus creating large underground mining chambers. The image is from the Megala Pefka mining area. In the photo, N. Leloudas one of the authors of the article.

Φαίνεται ότι κατά το 483 π. Χ., δηλαδή δύο περίπου χρόνια πριν από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, εντοπίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Καμάριζας(Εικ.1) και συγκεκριμένα από την κοιλάδα Βερτζέκου και μέχρι τους πρόποδες του όρους “Μικρού Ριμπάρι”, σε βάθος από 34μ. έως 77μ., μεγάλα σώματα αργυρομολυβδούχου μεταλλεύματος (3^η μεταλλοφόρος επαφή μεταξύ κατώτερου μαρμάρου και του υπερκειμένου μαρμαρυγιακού σχιστολίθου). Οι τεράστιοι κενοί χώροι χιλιάδων κυβικών μέτρων, που προέκυψαν λόγω αφαίρεσης του μεταλλεύματος, έπρεπε να υποστηριχθούν ώστε να μην κατακρημνισθούν οι οροφές των στοών. Για τον λόγο αυτό άφηναν στύλους, οι λεγόμενοι στην αρχαιότητα “όρμοι” ή “μεσοκρινείς κίονες”, που αποτελούνταν από φτωχό μετάλλευμα ή “στείρο” υλικό (Εικ.10). Πρόκειται για μία αρχαία μεταλλευτική τεχνική που διατηρήθηκε ανά τους αιώνες και η οποία εφαρμόζεται στη σύγχρονη μεταλλευτική, γνωστή ως μέθοδος των “Θαλάμων και Στύλων“.

**Εικ. 10:** Εντυπωσιακός αρχαίος υπόγειος θάλαμος στην μεταλλευτική περιοχή “3^ο χλμ.” για την απόληψη του αργυρομολυβδούχου μεταλλεύματος. Για τη στήριξη της οροφής μετά την εξόρυξη του μεταλλεύματος άφηναν στύλους, οι λεγόμενοι στην αρχαιότητα “*όρμοι”* ή *“μεσοκρινείς κίονε*ς”, από φτωχό μετάλλευμα ή “στείρο” υλικό. Πρόκειται για μία αρχαία μεταλλευτική τεχνική, που διατηρήθηκε ανά τους αιώνες γνωστή στη σύγχρονη μεταλλευτική, ως μέθοδος των “Θαλάμων και Στύλων“. Για φωτισμό χρησιμοποιούσαν λύχνο ελαίου όπως στην φωτογραφία. Φωτ. Χ. Κοσμίδης.
**Fig. 10:** Impressive ancient chamber in the “3rd km” mining area. for the extraction of silver bearing lead ore. To support the roof they left pillars, the so-called “ormi” or “mesokrinis kiones” in antiquity, made of poor ore or sterile material, a mining technique that has been preserved for centuries known in modern mining as the method of “Room and Pillar”. For lighting they used an oil lamp as in the photograph. Photo by C. Kosmidis.

Οι κενοί χώροι των υπόγειων θαλάμων εξόρυξης μετά την απόληψη του μεταλλεύματος, αποτέλεσαν κατά την πορεία των 2500χρόνων μέχρι σήμερα, χώρο απόθεσης όμορφων δευτερογενών ορυκτών λόγω διαβρωτικών διεργασιών από τα νερά που κυκλοφορούσαν δημιουργώντας εντυπωσιακά σπηλαιοθεάματα (Εικ. 11, 12).

**Εικ. 11:** Στους κενούς χώρους των αρχαίων υπόγειων θαλάμων, παρατηρείται ανάπτυξη δευτερογενών γεωμορφών από ανθρακικό υλικό, λόγω της κυκλοφορίας του νερού. Η φωτογραφία από την περιοχή του Ασκληπιακού (Σούριζα). Ένα εντυπωσιακό σπλαιοθέαμα.Φωτ. Η. Κατσάρος.
**Fig.11:** In the empty spaces of the ancient underground chambers of ore deposit extraction, the development of secondary carbonate material is observed, due to the circulation of water. The photo from the area of Asklipiakos (Souriza). Photo by H. Katsaros.

**Εικ.12:** Εντυπωσιακές όμορφες εικόνες από τμήμα υπόγειου αρχαίου θαλάμου εξόρυξης με ένα πανέμορφο “δάσος” από σταλακτίτες και σταλαγμίτες ανθρακικής σύστασης στην μεταλλευτική περιοχή των Μεγάλων Πεύκων. Φωτ. Η. Κατσάρος.
**Fig.12:** Impressive, beautiful images from a part of an underground ancient mining chamber of ore deposit extraction, with a beautiful “forest” of stalactites and stalagmites of carbonate composition, in the Megala Pefka mining area. Photo by H. Katsaros.

II. Φωτογραφικά στιγμιότυπα από τις υπόγειες μεταλλευτικές εργασίες του 19^ου και 20^ου αι.

Το 1865 είναι η γενέθλια χρονιά του αναγεννημένου μεταλλευτικού Λαυρίου, διότι τότε σημειώνεται η πρώτη μεταλλουργική παραγωγή αργυρούχου μολύβδου στο Λαύριο, από την εταιρεία ‘Hilarion Roux et Cie” ή “Roux – Serpieri – Fressynet S.A.” (1864-1873), ύστερα από παρέλευση 13 αιώνων εγκατάλειψης και λήθης.

Μετά τα δραματικά γεγονότα των ”Λαυρεωτικών” που αφορούσαν στη νομική διαμάχη μεταξύ της ανωτέρω εταιρείας και του Δημοσίου για το δικαίωμα εκμετάλλευσης των καταλοίπων των αρχαίων μεταλλευτικών εξορύξεων (“εκβολάδες”), κυριαρχούν πλέον οι ακόλουθες δύο κύριες μεταλλευτικές – μεταλλουργικές εταιρείες. Πρόκειται για την “Ελληνική Εταιρεία Μεταλλουργείων Λαυρίου” (1873-1917), η οποία είχε το δικαίωμα κυρίως της εκμετάλλευσης των αρχαίων καταλοίπων της εξόρυξης, των λεγόμενων “εκβολάδων”, όπως και των αρχαίων “σκωριών” και για τη μακροβιότερη “Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρείου”(1875-1982), η καλούμενη και “Γαλλική Εταιρεία” με αντικείμενο δραστηριότητας την έρευνα και εκμετάλλευση αργυρο – μολυβδούχων και ψευδαργυρούχων μεταλλευμάτων, διευρύνοντας ή/και επεκτείνοντας τα αρχαία φρέατα όπως τα φρέατα Serpieri, Hilarion καθώς και τις αρχαίες στοές. Βέβαια στην Λαυρεωτική δραστηριοποιήθηκαν κατά καιρούς και άλλες μικρότερες εταιρείες, όπως: “Περικλής”, “Γαλλική εταιρεία Σουνίου”, “Νικίας” κ.α., που όμως στη συνέχεια απορροφήθηκαν από τις δύο πιο πάνω κύριες εταιρείες [3].

Κατά τον 19^ον και 20^ον αι. πραγματοποιήθηκαν μόνο στην ευρύτερη περιοχή της Καμάριζας, ορύξεις κύριων και εγκάρσιων στοών συνολικού μήκους, που υπερέβαιναν τα 50 χλμ. περίπου (Εικ. 13), ενώ ένα επίσης πυκνό δίκτυο στοών διανοίχθηκε και στις μεταλλευτικές περιοχές Πλάκα (Εικ.14, 15) , στα Βίλια (Εικ.16 και 19Α), στο Δασκαλειό κ.α.

Το πλούσιο αυτό δίκτυο των εγκαταλειμμένων υπόγειων εργασιών της νεότερης μεταλλευτικής δραστηριότητας αποτελεί εδώ και αρκετά χρόνια πόλο έλξης επιστημόνων – ερευνητών, σπουδαστών, εξερευνητών και σπηλαιολόγων (Εικ.15).

**Εικ. 13:** Στοά “Fernando” του 19^ου – 20^ου αι. στην περιοχή Αγριλέζας. Διακλαδώσεις στοάς μεταφοράς με σιδηροτροχιές για μεταφορά έμφορτων βαγονέτων με μετάλλευμα. Φωτ. Β. Στεργίου.
**Fig. 13:** Mining gallery “Fernando” of the 19th -20th c. in the area of Agrileza. Branches of the main transport gallery for transporting wagons by rail. Photo V. Stergiou.

**Εικ.14:** Στην περιοχή Πλάκα στοά “145” κεκλιμένο “πασάγιο”, με σκαλοπάτια από ξύλινους κορμούς, που συνδέει το ανώτερο με το κατώτερο υπόγειο επίπεδο (πατώματα ). Αποθέσεις ανθρακικής σύστασης (με λευκό χρώμα ) στα αριστερό τοίχωμα και στα σκαλοπάτια λόγω της κυκλοφορίας και της ροής των κατερχόμενων νερών από υψηλότερα επίπεδα. Στην φωτογραφία ο εκ των συγγραφέων Χ. Κοσμίδη
**Fig.14:** In the area of Plaka, gallery “145” with a inclined opening “pasagio”, with stairs made of wooden logs, which connects the upper with the lower underground level. Secondary deposition of carbonate composition (in white color) on the left wall and on the stairs due to the circulation and the flow of the descending waters from higher levels. In the photo C. Kosmidis one of the authors of the article.

**Εικ. 15.** Ένας εντυπωσιακός μεγάλος θάλαμος εκμετάλλευσης (1^η μεταλλοφόρος επαφή) στον Βόρειο τομέα της στοάς “80” της περιοχής Βίλια – Πλάκα (κατά τμήματα άνω των 10μ. ύψους), της νεότερης μεταλλευτικής δραστηριότητας 20^ου αι., που αποτελεί πόλο έλξης σπουδαστών, μελετητών, εξερευνητών και επισκεπτών. Για τη στήριξη της οροφής, μετά την απόληψη του μεταλλεύματος, άφηναν στύλους από πέτρωμα φτωχό σε μετάλλευμα όπως έκαναν και οι αρχαίοι μεταλλευτές (μέθοδος υπόγειας εξόρυξης “Θαλάμων και Στύλων”). Η οροφή ταυτίζεται με το Ρήγμα Αποκόλλησης. Για να κατανοήσουμε τις διαστάσεις του θαλάμου στην άκρη δεξιά φαίνεται με την κόκκινη φόρμα ο εξερευνητής των υπογείων Η. Κατσάρος. Φωτ. Χ. Κοσμίδης
**Fig.15:** An impressively large exploitation chamber (1st mineralized contact) in the northern part of the gallery “80” of the area Vilia – Plaka (in sections over 10 m. heights), the newest mining activity of the 20th century, which is a pole of attraction for students, researchers, explorers and visitors. To support the roof, after the removal of the ore, they left pillars of rock poor in ore as did the ancient miners (“Room and Pillar” method of underground mining). The roof is identified with the “Detachment Fault”. In order to understand the dimensions of the exploitation chamber on the far right, the underground explorer H. Katsaros is shown in red uniform. Photo by C.Kosmidis.

Στα υπόγεια αυτά συναντάμε τα ίχνη της μεταλλευτικής δραστηριότητας του 19^ου και 20^ου αι. (Εικ.15, 16,17) καθώς και αποτυπώματα της ανθρώπινης υπόγειας παρουσίας και του μόχθου των υπογειτών (Εικ.18).

**Εικ. 16.** Με βαγονέτα πάνω σε ράγες μετέφεραν στείρο υλικό εξόρυξης αλλά και μετάλλευμα. Εικόνα από την στοά Νο 23 στην μεταλλευτική περιοχή Βίλια.Φωτ. Χ. Κοσμίδης.
**Fig.16:** With a wagon on rails, they transported waste material and ore. Picture from gallery No 23 Vilia mining area. Photo C. Kosmidis.

**Εικ. 17:** Στοά κεντρικής Καμάριζας (2η μεταλλοφόρος επαφή). Διακρίνεται ένας σωλήνας στερεωμένος στο αριστερό της τοίχωμα (“παραμέντο”) για μεταφορά πεπιεσμένου αέρα για τις διάφορες μεταλλευτικές εργασίες όπως η διάτρηση με αερόσφυρα κ.α. Εντυπωσιακές γαλάζιες αποχρώσεις στα τοιχώματα καθώς και στην οροφή της στοάς, λόγω δευτερογενών αποθέσεων άμορφων χαλκούχων θειικών ενώσεων [4], από τη ροη κατερχομένων νερών μετά από έκπλυση των μεταλλοφόρων πετρωμάτων. Φωτ. Χ. Κοσμίδης

**Fig.17:** Gallery of central Kamariza (2nd contact) with a pipe attached to its left wall (“paramento”) for the transport of compressed air, for various mining works such as air hammer drilling etc. Impressive sinter of blue on the walls and the ceiling of the gallery due to secondary deposition of amorphous copper sulfates [4], from the flow of descending water resulting in the progressive leaching of the mineralized rocks. Photo C. Kosmidis.

**Εικ. 18:** Αποτυπώματα της ανθρώπινης δραστηριότητας στα υπόγεια της Λαυρεωτικής του 19^ου αι. και αρχών 20^ου αι. Η πρώτη άνω αριστερά επιγραφή είναι του 1874 και είναι η παλαιότερη που βρέθηκε μέχρι σήμερα. H συγκεκριμένη γραφή έγινε με γράσο, ενώ οι περισσότερες με κάπνα λάμπας φωτισμού λαδιού ή ασετιλίνης. Αξιοσημείωτη είναι και η επιγραφή άνω δεξιά, από έναν ανήλικο μεταλλωρύχο 15 ετών!. Φωτ. Η. Κατσάρος & Β. Στεργίου
**Fig.18:** Imprints of human activity in Lavreotiki underground mines of the 19th century and early 20th century. The first upper left inscription is from 1874 and is the oldest found to date. This writing was done with grease, while most of them with oil or acetylene light bulb smoke. The inscription on the upper right, by a 15-year-old miner, is also remarkable! Photo H. Katsaros and V. Stergiou.

Επιπλέον μπορούμε να παρατηρήσουμε στο φυσικό τους περιβάλλον ορυκτολογικές παραγενέσεις, μεταλλοφόρες συγκεντρώσεις (Εικ. 19Α, 19Β, 20Α, 20Β), πανέμορφες γεωμορφές και σπηλαιοθεάματα (Εικ. 21), καθώς και εντυπωσιακούς γεώτοπους (Εικ. 22) που αποτελούν μοναδικά αξιοθέατα [5] για τον μελλοντικό περιηγητή των υπογείων της Λαυρεωτικής.

**Εικ.19:** Στην αριστερή εικόνα (A) εναπομείνασα μεταλλοφορία της εξόρυξης, κύρια από αργυρούχο γαληνίτη PbS (γκρι χρώματος στην εικόνα με το σύμβολο Ag-Pb) και με μικρότερη συμμετοχή άλλων θειούχων μεταλλικών ορυκτών. Η μεταλλοφορία παρουσιάζει υποοριζόντια ανάπτυξη εντός του κατακερματισμένου (θραυσιγενής τεκτονική παραμόρφωση) ανωτέρου μαρμάρου (mr) κοντά στην επαφή του με τους υπερκείμενους γεωλογικούς σχηματισμούς της Ανώτερης μεταμορφικής Τεκτονικής ενότητας(1^η μεταλλοφόρος επαφή). Εικόνα από τη στοά “80” Λαυρεωτικής. Φωτο Β. ΣτεργίουΟι αρχαίοι αλλά και οι νεότεροι μεταλλευτές εκμεταλλεύτηκαν τον κοιτασματολογικό αυτό τύπο, λόγω του σημαντικού οικονομικού ενδιαφέροντος που παρουσιάζει, ο οποίος αναπτύσσεται υπό μορφή αντικατάστασης σε μεγάλα συμπαγή σώματα-θύλακες μέσα στα μάρμαρα κοντά ή στις επαφές τους με τους υποκείμενους ή υπερκείμενους σχιστόλιθους, σε διάφορες μεταλλευτικές περιοχές (Καμάριζα, Hilarion κ.α.) του Λαυρίου. Στην δεξιά εικόνα(Β), φλεβικού τύπου μεταλλοφορία από αργυρούχο γαληνίτης PbS (γκρι χρώματος) και άλλα θειούχα ορυκτά, συνοδευόμενα από ασβεστίτη (λευκό χρώμα). Η εικόνα απεικονίζει τη λεγόμενη “Φλέβα” (ή Filon ή Φιλόνι) “80” στη στοά “80” στην Πλάκα με ΑΝΑ-ΔΒΔ διεύθυνση και κλίση 40-55 ° ΝΝΔ [6] με θειούχο μεταλλική παραγένεση Pb-Ag-As-Sb–Cu-Bi και υψηλή περιεκτικότητα σε άργυρο 500 gr/tn έως 4kg/tn παραγόμενου Pb [7] . Στη φωτογραφία ο εκ των συγγραφέων του άρθρου Β. Στεργίου.
**Fig. 19:** In the left image (A) remnant of the mining ore, mainly from silver galena PbS (gray in the image with the symbol Ag-Pb) and with less quantities of other sulfide minerals. The mineralization shows sub-horizontal development within the fragmented (brittle tectonic deformation) upper marble (mr) close to its contact with the overlying geological formations of the Upper metamorphic Tectonic unit (1st mineralized contact). Picture from the “80” gallery in Plaka Lavreotiki. Photo by V. Stergiou. The ancient miners exploited this ore deposit type, due to the significant economic interest, which develops as massive replacements ore body lenses within marbles near or in contact with the underlying or overlying schist, in various mining areas (Kamariza etc.) of Lavrio. In the right image (B) vein – type silver bearing galena PbS (of gray color) with calcite (of white color) as gangue non metallic mineral from the gallery “80” in Plaka area. The image shows the so-called “Vein 80” (or Filon or Filoni “80”) in the gallery “80” in Plaka, trending ESE- WNW dipping 40-55 SSW [6] with sulfide paragenetic mineral Pb-Ag-As-Sb–Cu-Bi and high silver content 500 gr / tn up to 4kg / tn of produced Pb [7]. In the photo, V. Stergiou one of the authors of the article.

**Εικ. 21.** Στην αριστερή εικόνα (Α) μοναδικής ομορφιάς σταλακτίτες με τη συμμετοχή άμορφων ένυδρων χαλκούχων θειικών ενώσεων μπλε χρώματος Στη δεξιά εικόνα (Β) όμοιας σύστασης υπεργενετικές δευτερογενείς χαλκούχες ενώσεις σε μορφή “καταρράκτη” στα παραμέντα (τοιχώματα) στοάς στη Καμάριζα, από την έκπλυση των κατεχόμενων νερών μέσω διακλάσεων των μεταλλοφόρων πετρωμάτων. Φωτ. X. Κοσμίδης
**Fig. 21:** In the left image (A) stalactites of unique beauty with the participation of blue amorphous supergene hydrate – copper sulfates. In the right image (B) of similar composition supergene secondary copper compounds in the form of a “waterfall” in the walls of a gallery in Kamariza, due to the leaching of the mineralized rocks by the descending water through joints of the rocks. Photo by C. Kosmidis.

**Εικ. 22:** Το Ρήγμα Αποκόλλησης Λαυρεωτικής (το σημειώνουμε με κόκκινη γραμμή). Ένας εντυπωσιακός γεώτοπος σημαντικής επιστημονικής σημασίας και ένα αξιοθέατο για τον επισκέπτη σε ένα πρωτόγνωρο υπόγειο περιβάλλον. Κατά μήκος του Ρήγματος αυτού γλιστρούσαν πριν από 11,9 έως 8,3 εκατομμύρια χρόνια [9] τα πετρώματα της Ανώτερης (μεταμορφικής) Τεκτονικής Ενότητας, που είναι υπερκείμενα του Ρήγματος Αποκόλλησης επί των πετρωμάτων της Κατώτερης (μεταμορφικής) Τεκτονικής Ενότητας, που είναι υποκείμενα του Ρήγματος. Το Ρήγμα Αποκόλλησης της Λαυρεωτικής, μέρος ενός συστήματος ζώνης ρηγμάτων με μήκος πάνω από 100χλμ, που εκτείνεται έως τις δυτικές Κυκλάδες, σχετίζεται με το γεωτεκτονικό καθεστώς των τεκτονικών πλακών του Αιγαιακού χώρου και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον σχηματισμό των αργυρομολυβδούχων κοιτασμάτων της Λαυρεωτικής (1^η μεταλλοφόρος επαφή). Φωτ. Χ. Κοσμίδης.
**Fig. 22:** Mining gallery of the 20^th century “80” in Plaka Lavreotiki. The Lavreotiki Detachment Fault (we mark it with a red line) a unique geotope of significant scientific importance and an impressive attraction for the visitor in an unprecedented underground environment. A 11,9 έως 8,3 million years ago [9], the rocks of the Upper (metamorphic) Tectonic Unit that are above the Detachment Fracture slid along the level of this detachment fault on the rocks of the Lower (metamorphic) Tectonic Unit, which are the footwall of the fault. This Detachment Fault of Lavreotiki, part of a system of fault zones with a length of over 100 km, which extends to the Western Cyclades, is related to the geotectonic regime of the tectonic plates of the Aegean area and played a decisive role in the formation of silver bearing lead ore deposits. (1st mineralized contact). Photo C. Kosmidis.

Επειδή ορισμένες στοές και υπόγεια μεταλλευτικά έργα έχουν πλέον πλημμυρήσει σε βαθύτερα επίπεδα, κρίθηκε σκόπιμο να προγραμματιστεί η εξερεύνησή τους, από εξειδικευμένους έμπειρους σπηλαιοδύτες με ειδικό εξοπλισμό (Εικ. 23) [10].

**Εικ. 23 :** Οι σπηλαιοδύτες της καταδυτικής ομάδας Addicted2Η2Ο , μετά από μία κατάδυση σε βάθος από το 4^ο προς το 5^ο επίπεδο (Εικ. 24 ), στο πλημμυρισμένο τμήμα του μεταλλείου Hilarion. Στην φωτογραφία ο εκ των συγγραφέων του άρθρου Ε. Κρανιδιώτης (αριστερά) και Σ. Σταματάκης (δεξιά).
**Fig. 23** The cave divers of the Addicted2H2O diving team and co-authors of the article E. Kranidiotis (on the left) and S, Stamatakis (on the right), after a dive at the 5th level (Fig. 24), in the flooded section of the Hilarion mine.

Στα πλαίσια αυτά διερευνήθηκαν μεταλλευτικές στοές και φρέατα κάτω από την επιφάνεια του νερού όπως το μεταλλείο Hilarion (Εικ. 24) στην περιοχή της Καμάριζας, ο μεταλλευτικός τομέας των Σκλιβών (Εικ. 25) στην περιοχή Πλάκα αλλά και άλλες περιοχές με ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

**Εικ. 24:** Μία εντυπωσιακή εικόνα της τρισδιάστατης απεικόνισης, με λογισμικό Cloud Compare, του μεταλλείου Hilarion, νότια της Καμάριζας στα πλαίσια της υπόγειας εξερεύνησης από την καταδυτική ομάδα Addicted2Η2Ο, που συμμετέχει στην συγγραφή του παρόντος άρθρου. Η χαρτογράφηση έγινε από τον τοπογράφο μηχανικό Ι. Ψαλτάκη με τη βοήθεια ειδικής συσκευής Laser. Η είσοδος σημειώνεται με την κόκκινη “νεφώδη” κηλίδα. Στη συνέχεια προχωρούμε προς Βορρά, στη στοά υπό κλίση που απεικονίζεται με πορτοκαλί απόχρωση. Περιηγούμαστε στις στοές σε τρία επίπεδα που αποτυπώνονται με κίτρινο, πράσινο και μπλε απόχρωση ανάλογα με την προοδευτική αύξηση του βάθους. Το 4^ο επίπεδο, που παρίσταται με την μπλε απόχρωση, βρίσκεται σε βάθος 150 μέτρα περίπου, από την επιφάνεια του εδάφους και είναι πλημμυρισμένο κατά τμήματα, από όπου στη συνέχεια έγινε κατάδυση για υποβρύχια διερεύνηση και βιντεοσκόπηση του πλημμυρισμένου 5^ου επιπέδου που βρίσκεται βαθύτερα.
**Fig. 24**: A stunning 3D image, with Cloud Compare software, of the Hilarion mine, south of Kamariza as part of the underground exploration by the diving team Addicted2H2O that participated in the writing of this article. The mapping was done by the topographic engineer I. Psaltakis with the help of a special Laser mapping tool. The entrance is marked with the red “cloudy” spot. Then we move north, to the gallery at an angle depicted in orange. We browse the galleries in three levels that are captured in yellow, green and blue depending on the increase in depth. The 4th level, represented by the blue hue, is located at a depth of about 150 meters from the ground surface and is flooded in parts. From here dives were conducted for the underwater exploration and video capture of the flooded 5th level.

**Εικ. 25:** Τρισδιάστατη απεικόνιση του μεταλλευτικού τομέα των Σκλιβών. Εισερχόμαστε από την είσοδο της στοάς “80” στην περιοχή Πλάκα και προχωράμε στην κύρια στοά “μεταφοράς” προς Βορρά. Στη διακλάδωση ακολουθούμε προς ανατολικά την εγκάρσια στοά, (με κοκκινωπή απόχρωση) και συναντάμε στη θέση “Σκλίβες” ένα κεκλιμένο (μεταφοράς προσωπικού & αερισμού) με γενική κλίση 30^ο για την εκμετάλλευση σε βάθος της πλούσιας σε άργυρο φλεβικής μεταλλοφορίας που είναι γνωστή ως “Φλέβα 80” (Εικ. 19Β). Η χρωματική διαβάθμιση από κίτρινο σε πράσινο και τελικά σε μπλε απόχρωση δείχνει την πορεία του κεκλιμένου, αυξανομένου του βάθους, όπου κατά διαστήματα έχουν ορυχθεί στοές σε διάφορα επίπεδα για την εξόρυξη του μεταλλεύματος. Στο κατώτερο αυτό επίπεδο με την μπλε απόχρωση, που βρίσκεται 115μ. από την επιφάνεια, συναντούμε το πλημμυρισμένο σήμερα τμήμα των μεταλλευτικών έργων που συνεχίζονται σε βάθος. Μετά από υποβρύχια διερεύνηση συναντήσαμε σε βάθος 20μ. από την επιφάνεια του νερού την “τυφλή” στοά μεταφοράς των Σκλιβών (Εικόνα 27) που συνδέεται με το φρέαρ των Σκλιβών (Εικόνα 26) από όπου γινόταν η μεταφορά του εξορυγμένου μεταλλεύματος προς την επιφάνεια.
**Fig. 25:** 3D illustration of the mining sector of Sklives in Plaka Lavreotiki. We enter from the entrance of the gallery “80” in the area of Plaka and proceed the gallery-adit to the north. At the fork we follow to the east the crosscut mining gallery, (with a reddish tinge) and meet in the position “Sklives” an incline mining gallery with a general inclination of 30^o (for personnel transport & for ventilation) for the exploitation of the silver-bearing galena vein type mineralization known as “Vein 80” at deeper levels. The color gradation from yellow to green and finally to blue shows the course of the increasing sloping depth from where galleries have been mined at various levels for the extraction of the ore. On this lower level with the blue shade, located 115m. from the surface, we find the now flooded part of the mining works that continue in depth. After underwater exploration we met at a depth of 20m. from the surface of the water the “blind” gallery of Sklives (Fig. 27) which is connected to the well of Sklives (Fig. 26) from where the mined ore was transported to the surface.

Οι υπόγειες αυτές καταδυτικές εξερευνήσεις, που πραγματοποιήθηκαν για πρώτη φορά στη Λαυρεωτική, μας έδωσαν στοιχεία για τη συνέχεια σε βάθος της πλούσιας σε άργυρο μεταλλοφόρου φλέβας των Σκλιβών (Εικ. 19Β & 25), ενώ εντοπίστηκε σε βάθος και το φρέαρ των Σκλιβών (Εικ. 26 Α & Β , 27Γ).

**Εικ. 26:** Στην αριστερή εικόνα (Α) ο μεταλλικός πύργος (η λεγόμενη “Γάβρια”) του φρέατος των Σκλιβών στην Πλάκα, με πρόσφατη μέτρηση βάθους 135 μ, που είχε διανοιχθεί για την μεταφορά βαγονέτων με μετάλλευμα με δύο ανελκυστήρες από τις υπόγειες εξορύξεις του μεταλλευτικού τομέα των Σκλιβών. Στην δεξιά εικόνα (Β) κάτοψη του φρέατος όπως φαίνεται από τη βάση του μεταλλικού πύργου στην επιφάνεια. Το φρέαρ αυτό συνδέεται με την “τυφλή’ στοά μεταφοράς των Σκλιβών, που σήμερα είναι πλημμυρισμένη (Εικόνες 27Α,Β,Γ,Δ), όπου συγκεντρώνονταν το εξορυγμένο μετάλλευμα από τα ανώτερα επίπεδα εκμετάλλευσης του κεκλιμένου των Σκλιβών (Fig. 25) και στη συνέχεια μεταφέρονταν με τους ανελκυστήρες στην επιφάνεια (Εικ. 26Α). Φωτ. Η. Κατσάρος
**Fig. 26:** In the left image (A) the metal tower (the so-called “Gavria”) of the ore mine shaft of Sklives in Plaka, of 135 m depth (recent measurement), which had been opened for the transport of ore wagons with two elevators from the underground Sklives mining sector. In the right image (B) top view of the well as seen from the surface, at the shaft of the metal tower. This well is connected to the central ‘blind’ gallery of Sklives, which is now flooded (Fig. 27Α,Β,Γ,Δ), where the mined ore was collected from the upper levels of the Sklives incline mining gallery (Fig. 25) and then transported by elevators to the surface (Fig, 26Α). Photo by H. Katsaros

Επίσης εντοπίσθηκαν, βυθισμένα στο νερό, εγκαταλειμμένα μηχανήματα (Εικ.27 Α) καθώς και άλλος μηχανικός εξοπλισμός (Εικ.27 Β,Γ) της μεταλλευτικής δραστηριότητας του περασμένου αιώνα.

**Εικ. 27:** Οι εικόνες είναιαπό την “τυφλή” στοά μεταφοράς των Σκλιβών στην Πλάκα, που βρίσκεται σε βάθος 20μ. κάτω από την επιφάνεια του νερού του πλημμυρισμένου τμήματος του κεκλιμένου των Σκλιβών. Οι σπηλαιοδύτες εντόπισαν βυθισμένα στο νερό μία πετρελαιοκίνητη μηχανή μεταφοράς (Εικ. 27Α) και ένα βαγονέτο μεταφοράς μεταλλεύματος (Εικ.27Β), που έχουν παραμείνει μετά από την οριστική διακοπή της μεταλλευτικής εξορυκτικής δραστηριότητας το 1977. Μετά από επίμονες ερευνητικές καταδυτικές προσπάθειες εντοπίστηκε, εντός της πλημμυρισμένης “τυφλής” στοάς, το φρέαρ των Σκληβών (Εικ.27 Γ), που είναι μπαζωμένο βαθύτερα, ενώ από πληροφορίες είχε προβλεφτεί σε βαθύτερα επίπεδα και σύστημα αποστράγγισης. Από τη θέση αυτή, που απέχει από την επιφάνεια 135μ, περίπου, κοιτώντας προς τα πάνω διακρίνεται αμυδρά μέσα από το νερό το φως του ήλιου, που έρχεται από το στόμιο του φρέατος (Εικ. 27Δ) δημιουργώντας έτσι ένα απόκοσμο περιβάλλον. Φωτ. Ε. Κρανιδιώτης.
**Fig. 27:** In the “blind” central gallery of Sklives in Plaka, located at a depth of 20 meters below the water surface of the flooded section of the Sklives incline mining gallery. The cave divers encountered the diesel engine used by the miners to transport the wagons (Fig. 27A) as well a wagon (Fig.27B) for the transport of the ore, that reflects the mining history of the area of Plaka Lavreotiki. which has remained there since the definitive cessation of mining activity in 1977. After persistent exploration dives, the well of Sklives (Fig. 27 Γ) was found inside the flooded “blind” arcade, which continues a few meters deeper and appears to be covered with rubble and concrete. From this position, which is 135m away from the surface, looking upwards, a glimmer of sunlight from the mouth of the well (Fig. 27Δ) is visible through the water, thus creating an eerie environment. Photo by E. Kranidiotis.

Η όλη αυτή εργασία υποστηρίχθηκε από τρισδιάστατες χαρτογραφήσεις των στοών στις μεταλλευτικές περιοχές Hilarion και Σκλιβών με τη χρήση ειδικής συσκευής Laser και εξειδικευμένου λογισμικού που παραχωρήθηκε από συνεργαζόμενη εταιρεία (Εικ. 24,25). Οι παραστατικές αυτές απεικονίσεις μπορεί να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση της ανάπτυξης των υπόγειων μεταλλευτικών έργων του περασμένου αιώνα σε συνδυασμό με τον τρόπο και τις μεθόδους εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων.

ΙΙΙ. Ο επίλογος : Η υπόγεια μεταλλευτική περιήγηση αποτελεί μία εναλλακτική μορφή τουρισμού, αλλά και ένα φόρος τιμής στους αρχαίους καθώς και στους νεότερους υπογείτες-μεταλλωρύχους της Λαυρεωτικής

Το άρθρο αυτό έχει σαν στόχο να προβάλει τα αρχαία και νεότερα υπόγεια μεταλλευτικά έργα, που αποτελούν κύρια χαρακτηριστικά και μοναδικά συγκριτικά πλεονεκτήματα της Λαυρεωτικής γης, προσφέροντας στον μελλοντικό επισκέπτη μία πρωτόγνωρη εναλλακτική μορφή τουρισμού.

Στα έγκατά της, η Λαυρεωτική κρύβει το μόχθο και την σκληρή εργασία των μεταλλωρύχων σε όλη την ιστορική της διαδρομή πάνω από 6.000 χρόνια.

Ευελπιστούμε λοιπόν ότι στο μέλλον ορισμένες από αυτές τις στοές, με μεταλλευτικό και γεωλογικό ενδιαφέρον, θα γίνουν επισκέψιμες στο ευρύ κοινό [5] για να ζήσει μία πρωτόγνωρη εμπειρία όπως γίνεται σε ανάλογες περιπτώσεις σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες.

Στοχεύουμε να “μεταμορφώσουμε” τα εγκαταλειμμένα αυτά υπόγεια μεταλλευτικά έργα, που χάνονται στο αδυσώπητο πέρασμα του χρόνου, σε πολιτιστικούς θησαυρούς και να “ξαναζωντανέψουμε” έτσι τις στοές με τον κόσμο που θα κυκλοφορεί αλλά και με τις μνήμες (Εικ. 29) και τις ιστορίες των μεταλλωρύχων που θα διηγούμαστε.

Εικ. 28: Αρχαίοι υπογείτες – μεταλλωρύχοι που απεικονίζονται σε Κορινθιακό πλακίδιο 6^ος π. Χ. αι. (Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου). Εικόνα από “Slavery in ancient Greece Wikipedia”
Fig. 28: Corinthian black terracotta votive tablet dating to the 6th century BC, depicting miners in a mine. (Archaeological Museum of Berlin). Wikipedia: Slavery in ancient Greece

Εικ.29: Στιγμιότυπα από τις υπόγειες μεταλλευτικές εργασίες στην Πλάκα Λαυρεωτικής των ετών 1965-69. Στην 1ή σειρά από αριστερά προς τα δεξιά: Κ. Παπαθανασίου πρώην Αρχιμηχανικός Μεταλλείων της ΓΕΜΛ (δεξιά στην εικόνα) & Δ. Δήμου, Ν. Βάλβης, Σ.Ελευθερίου, Γ. Δούνας & Ν. Σαββίδης. Στη 2^η σειρά: Γ. Γούλας & Αθανασίου, Χ. Ζαγουρής, Σ. Δημητρίου, Δ. Πρίφτης και στην 3^η σειρά: Β. Μακρής, Π. Κίτρος, Ν. Νίνος & Χ. Σουλιώτης, Μακρής. Από το ιστορικό αρχείο Κωνσταντίνου και Μιχαήλ Παπαθανασίου, που συμμετέχουν στη σύνταξη του παρόντος άρθρου.
Fig. 29: Underground mining works in Plaka Lavreotiki of the years 1965-69. In the 1st row from left to right: K. Papathanassiou former Chief Mining Engineer of CFML (right in the picture) & D. Dimou, N. Valvis, S. Eleftheriou, G. Dounas & N. Savidis. In the 2nd row: G. Goulas & Athanassiou, Ch. Zagouris, S. Dimitriou, D. Priftis and in the 3rd row: V. Makris, P. Kitros, N. Ninos & C. Souliotis, Makris. From the historical archive of Konstantinos and Michael Papathanassiou who participate in the writing of this article.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Νάζου, Μ., 2021: Οι απαρχές της μεταλλευτικής στη Λαυρεωτική: η περίπτωση της στοάς 3 στο Θορικό. Άρθρο στο παρόν επετειακό τόμο.

Κονοφάγος, Κ.Η.,1980: Το Αρχαίο Λαύριο και η Ελληνική Τεχνική Παραγωγής του Αργύρου. Εκδοτική Ελλάδος Α.Ε., Αθήνα, 458 σελ.

Μαρίνος, Γ.Π. & Petrascheck, W.E.,1956: Λαύριο. Γεωλογικαί και Γεωφυσικαί Μελέται, Τόμος IV, Νο. 1. Ινστιτούτο Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους, Αθήνα, 247 σελ.

Βουρλάκος, Ν.Μ, & Φίτρος,Μ..Γ, 2019: Τα Ορυκτά της Λαυρεωτικής. Έκδοση Εταιρείας Μελετών Λαυρεωτικής, 208σελ.

Κατσάρος, Η. & Μπίτζιος , Δ., 2020: Ονειρευόμαστε μια οργανωμένη και ασφαλή υπόγεια περιήγηση στη μεταλλευτική στοά “80”  στην  Πλάκα  της Λαυρεωτικής https://www.oryktosploutos.net/2020/02/80.html?fbclid=IwAR2dNMlvRnfAPzJSE3n7yLrVJuTytOKHxMeDZWzYi8iDlBYhADRT0t3MY44  https://www.oryktosploutos.net/2020/02/80_15.html

Skarpelis, N. (2007). The Lavrion deposit (SE Attica, Greece): geology, mineralogy and minor elements chemistry. Neues Jahrbuch für Mineralogie Abhandlungen, 83, 227-249.

Φίτρος, Μ.,: Η φλεβική μεταλλοφορία "Φιλόνι 80" Πλάκας Λαυρεωτικής file:///E:/FITROS/PAPPER%20FINAL%20DIPLOMATIKI.pdf

Skarpelis, N. and Argyraki, A., 2009: Geology and origin of the supergene ore at the Lavrion Pb-Ag-Zn deposit, Attica, Greece. Resource Geol., 59, 1–14p.

Liati, A., Skarpelis, N. and Pe-Piper, G., 2009: Late Miocene magmatic activity  in the Attic-Cycladic Belt of the Aegean (Lavrion, SE Attica, Greece): implications for the geodynamic  evolution and timing of ore deposits. Geol. Mag., 146, 732–742p.

Kranidiotis, Ε., and Stamatakis, S., 2020: Lavrio Mines Underwater. https://www.blurb.com/b/10432117-lavrio-mines

IMAGES FROM THE UNDERGROUND LAVRION GALLERIES.
WE BRING TO THE LIGHT THE UNDERGROUND HERITAGE OF LAVREOTIKI

KATSAROS¹, V. STERGIOU², N. LELOUDAS³, E. KRANIDIOTIS⁴, ,
KOSMIDIS⁵, Μ.PAPATHANASIOU^6,K.PAPATHANASIOU^7, D. BITZIOS⁸

1 Municipal Employee and prospector of underground mining works, 2 Prospector of underground mining works,

3 Caver, 4 Cave divers, 5 Aesthetics Doctor and Photographer of the underground Lavreotiki., 6. Environmental Consultant & Researcher of the History of Lavreotiki, 7 Mining Engineer and Metallurgist of N T U Α and former Chief Engineer, Assistant to General Manager of French Company of Laurium Mines., 8 Dr. Economic Geologist.

Following the underground mining roads and the traces of the miners of antiquity but also of modern times, we saw in the depths of the Lavreotiki land, impressive images that we want to share with you because they characterize the huge underground mining labyrinthine of Lavrion. During antiquity, under extremely difficult working conditions, more than 1000 mining shafts were opened that reached a maximum depth of 120m, and a dense network of mining exploration galleries (Fig. 1, 2,3, 4, 5, 7) with a total length of hundreds of kilometers for the location of silver-bearing lead ore deposits. Then they extracted the ore from the mines with the technique of the so-called “Room and pillar” method (Fig. 10) which is still applied today in modern mining (Fig. 15). From these underground mining projects, the ancient miners brought to light the silver-bearing lead ore mineral (the “argiritis” of the ancients).

After an ingenious metallurgical process, this ore mineral was transformed into economic wealth, decisively contributing to the military power of the Athenian Republic by building a naval fleet that fought and beat the Persians in Salamis, but also offered the opportunity to Pericles for the creation of insurmountable and immortal cultural monuments of the Golden Age. After all, the same underground mining works later played, upon application of advanced techniques (Fig. 13,14, 15,16, 17), a particularly important role, from the middle of the 19th to the middle of the 20th century, in the establishment of the first heavy industry of the country contributing to the recovery of the economy of the newly formed Greek state.

These images provide the reader with the opportunity to get in touch with this invisible world in the underground of the Lavreotiki land which hides a unique history of at least 6,000 years, in combination with the evolution of mining techniques applied since antiquity up to modern years, while it is also characterized by the presence of a variety of metallic and non-metallic minerals and ores (Fig.19Α, 19Β,20Α,20Β) and impressive geotope (Fig.22) but also beautiful spectacular geological and mineralogical features (Fig. 8, 11,12, 21α,21Β ).

Due to certain sections of galleries and underground mining works being underwater, exploration is done by technical divers – mine divers (Fig. 23, 27Α, 27Β, 27Γ, 27Δ). Additionally, in recent years, modern techniques for mapping galleries with three-dimensional illustrations are applied, which give a new impetus and perspective to scientific research (Fig. 24, 25).

We hope that in the future some of these galleries, with their unique mining-geological and mineralogical interest, will be accessible to the public to live an unprecedented experience as is done in similar cases in many European countries. We aim to “transform” these abandoned underground mine galleries, which are lost in the relentless passage of time, into unique cultural treasures that contribute to the development of alternative tourism, serving as a tribute to the ancient (Fig. 28) and modern miners (Fig.18, 29) of Lavrion.

No part of this publication may be reproduced, transmitted, or disseminated in any form or by any means without prior written permission of the author and the coordinators

Σύνδεση

Σχετικά Άρθρα