του Αριστείδη Γ. Κανατούρη, Εταιρεία Μελετών Λαυρεωτικής (Ε.ΜΕ.Λ.)
Η πλακέτα του Charles Ledoux
Μετά από αναζήτηση στο διαδίκτυο από μέλη της Εταιρείας Μελετών Λαυρεωτικής για τεκμήρια συνδεόμενα με την ιστορία του Λαυρίου, εντοπίστηκε ένα σημαντικό εύρημα: μια μεταλλική πλακέτα που εκδόθηκε το 1902 προς τιμήν του επιφανούς Γάλλου μηχανικού μεταλλείων και επιχειρηματία Charles Ledoux, η οποία ήταν διαθέσιμη για πώληση από οίκο του εξωτερικού.
Για την σημασία της και τους λόγους που αναπτύσσονται σ’ αυτό το άρθρο, η Εταιρεία Μελετών Λαυρεωτικής έκρινε ότι αυτή η πλακέτα δεν έπρεπε να λείπει από την συλλογή του Ιστορικού Αρχείου της και προχώρησε στην αγορά της καλύπτοντας την δαπάνη με ίδια μέσα.
Το γεγονός αυτό μού έδωσε την αφορμή για το παρόν άρθρο, στη σύνταξη του οποίου η συμβολή των φίλων Γιώργου Ν. Δερμάτη, Δρος Ιστορίας και Κώστα Γ. Μάνθου, Αρχιτέκτονος, υπήρξε καθοριστική, γι’ αυτό και τους ευχαριστώ θερμά.
Περιγραφή της πλακέτας
Η πλακέτα είναι ορειχάλκινη με διαστάσεις 6,49×4,90εκ. και βάρος 98,3γρ. Στην εμπρόσθια όψη της απεικονίζεται το τιμώμενο πρόσωπο συνοδευόμενο από τα εξής: Στην άνω αριστερή γωνία η επιγραφή «AETATIS SUAE LXV» (Ηλικία του 54), στην αριστερή πλευρά κατακόρυφα το όνομα του χαράκτη Corneille Theunissen (1863-1918) και η χρονολογία 1902. Στο κάτω μέρος δεξιά το όνομα του Charles Ledoux και αριστερά θυρεός με χιαστί μεταλλευτική ράβδο και σφύρα (βαριά) – τα σύμβολα των μεταλλευτών – , που χωρίζεται σε τέσσερα τέταρτα: στο άνω απεικονίζεται άγκιστρο από το οποίο είναι κρεμασμένη στο κάτω τέταρτο η λάμπα λαδιού των μεταλλωρύχων, ενώ στα δύο πλάγια τέταρτα – αριστερά και δεξιά – απεικονίζονται αντίστοιχα τα γράμματα b και ανεστραμμένο c, τα οποία είναι τα αρχικά της φράσης «bonne chance» (καλή τύχη). Την φράση αυτή, όπως και την συνώνυμή της «Glück Auf» στα γερμανικά, χρησιμοποιούσαν αντί για τον χαιρετισμό «Καλημέρα» οι μεταλλωρύχοι της Γαλλίας και της Γερμανίας κάθε φορά που κατέβαιναν στις υπόγειες γαλαρίες, στα έγκατα της γης, με κίνδυνο της ζωής τους. [1] Έχει όμως και μια δεύτερη ερμηνεία: καλή επιτυχία στο να βρουν μεταλλοφόρο κοίτασμα.
Στην οπίσθια όψη: Ένας μεταλλωρύχος που εργάζεται με μια σφύρα (βαριά) σε ένα βαγονέτο, με φόντο τις εγκαταστάσεις μεταλλευτικού εργοστασίου και σιδηροδρόμου, στην άνω αριστερή γωνία ο θυρεός της Ισπανίας (προφανώς για την καθοριστική συμβολή του στη δημιουργία και ανάπτυξη της Εταιρείας «Penarroya», όπως αναφέρεται παρακάτω), ενώ δεξιά οι σημαντικοί σταθμοί της σταδιοδρομίας του Ledoux, με χρονολογική σειρά:
- Ecole des Maîtres Mineurs d’Alais (Σχολή των Τεχνολόγων Μεταλλείων του Alais Γαλλίας)
- Ecole des Mines de Paris (Σχολή των Μηχανικών Μεταλλείων του Παρισιού)
- Chemin de Fer du Laurium (Σιδηρόδρομος του Λαυρίου)
- Houillères de Ronchamp (Ανθρακωρυχεία του Ronchamp Γαλλίας)
- Mines d’Anzin (Μεταλλεία του Anzin Γαλλίας)
- Houillères de Belmez (Ανθρακωρυχεία του Belmez Ισπανίας)
- Mines Fonderies Chemins de Fer de Penarroya (Μεταλλεία–Χυτήρια–Σιδηρόδρομοι της Εταιρείας Penarroya)
Σύντομη Βιογραφία [2]
Ο Charles Ledoux (1837-1927) γεννήθηκε και πέθανε στο Παρίσι και υπήρξε μια εξέχουσα προσωπικότητα της Γαλλίας. Μετά από λαμπρές σπουδές στην περίφημη Ecole Polytechnique (Πολυτεχνική Σχολή) και στην Ecole des Mines de Paris (Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων του Παρισιού), ξεκίνησε μια εντυπωσιακή επαγγελματική σταδιοδρομία τόσο στον δημόσιο, όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Εργάσθηκε σε μεταλλευτικές εγκαταστάσεις της Γαλλίας και της Ισπανίας καταλαμβάνοντας υψηλές διευθυντικές θέσεις και ως μηχανικός-σύμβουλος έργων, ανέλαβε ακαδημαϊκά καθήκοντα ως διευθυντής στη Σχολή των Τεχνολόγων Μεταλλείων της πόλης Alais και ως καθηγητής στην Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων του Παρισιού, της οποίας ήταν απόφοιτος. Το μεγαλύτερο επιχειρηματικό επίτευγμά του υπήρξε η δημιουργία το 1881 της «Μεταλλευτικής και Μεταλλουργικής Εταιρείας Penarroya», από το όνομα της ομώνυμης πολίχνης της Ισπανίας στην περιοχή της οποίας είχε εντοπίσει πλούσια κοιτάσματα αργυρούχου μολύβδου που είχαν εκμεταλλευθεί στην αρχαιότητα οι Ρωμαίοι. Με την πάροδο του χρόνου η «Penarroya» απορρόφησε πολλές άλλες εταιρείες του κλάδου και αναπτύχθηκε σε επιχείρηση με διεθνή δραστηριότητα. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η «Penarroya» εξαγόρασε το 1930 την Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου. Για την εν γένει διακεκριμένη επαγγελματική του σταδιοδρομία και την προσφορά του στην πρόοδο της μεταλλοβιομηχανίας της Γαλλίας, τιμήθηκε από την πατρίδα του με υψηλές διακρίσεις (Παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής, Μέγα Βραβείο της Διεθνούς Έκθεσης Παρισιού του 1900).
Ο Ledoux στο Λαύριο
Ο Ledoux ήρθε στο Λαύριο στα τέλη του 1869 και την άνοιξη του 1870, μετά από πρόσκληση της πρώτης μεταλλουργικής εταιρείας, της «Hilarion Roux et Cie» για να μελετήσει και να χαράξει μια στενού εύρους (ενός μέτρου) σιδηροδρομική γραμμή με ατμομηχανές, με σκοπό να τροφοδοτούνται αδιάκοπα οι μεταλλουργικές κάμινοι στην παραλία των Εργαστηρίων Λαυρίου με αρχαίες σκωρίες και εκβολάδες που ήταν συσσωρευμένες σε μεγάλες αποθέσεις στις γύρω περιοχές. Μέχρι τότε, η μεταφορά των σκωριών γινόταν οδικώς με 200 βαγόνια που το καθένα έσερνε ένα άλογο (αμερικάνικος σιδηρόδρομος, ιπποσιδηρόδρομος) [3] (Το μεγάλο κτήριο των στάβλων στέγαζε 300 άλογα. Ένα τμήμα αυτού του κτηρίου που έχει διασωθεί, στεγάζει την Πυροσβεστική Υπηρεσία Λαυρίου). Εμπνευστής του έργου ήταν ο Ανδρέας Κορδέλλας, ο οποίος ως αρχιμηχανικός της Εταιρείας «Hilarion Roux et Cie», συνέλαβε την ιδέα του, εκπόνησε την προμελέτη με τον προϋπολογισμό και επέβλεψε την εκτέλεσή του σε συνεργασία με τον Ledoux, ο οποίος πέραν της τελικής μελέτης, ενεργούσε από την Γαλλία ως τεχνικός σύμβουλος του έργου. O Ledoux επέστρεψε στο Λαύριο τον Σεπτέμβριο και Οκτώβριο του 1871 για να παραστεί στις τελικές δοκιμές και στην έναρξη λειτουργίας του σιδηροδρόμου.
Η υλοποίηση αυτού του πρωτοποριακού για την εποχή του έργου υπήρξε η πρώτη μεγάλη επιτυχία του Ledoux από τεχνικής και οικονομικής άποψης, αφού όλες οι δαπάνες αποσβέσθηκαν σε τρία χρόνια λόγω της οικονομίας που προέκυψε από την αντικατάσταση του τρόπου μεταφοράς των σκωριών.
Συγγραφικό έργο για το Λαύριο
Μετά την επιστροφή του στη Γαλλία, ο Ledoux δημοσίευσε δύο σημαντικά έργα που αφορούν στην εμπειρία του από την παραμονή του και την εργασία του στο Λαύριο:
Το πρώτο, που επιγράφεται «Le Laurium et les mines d‘argent en Grèce» (Το Λαύριον και τα μεταλλεία αργύρου στην Ελλάδα) και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Revue des Deux Mondes» (Επιθεώρηση των Δύο Κόσμων) στην έκδοση της 1/2/1872 [4], απευθύνεται στο ευρύ αναγνωστικό κοινό. Aφού παραθέτει με λεπτομέρειες την ιστορία του αρχαίου Λαυρίου και των μεταλλείων του με παραπομπές στους αρχαίους συγγραφείς, μεταβαίνει στη σύγχρονή του εποχή και αναφέρει τα σχετικά με την ίδρυση και λειτουργία της ιταλο-γαλλικής εταιρείας «Hilarion Roux et Cie» και τις γνωστές διεκδικήσεις μεταξύ αυτής και του Ελληνικού Δημοσίου για την κυριότητα των εκβολάδων. Παράλληλα, στο κείμενό του περιγράφει γλαφυρά το τοπίο της Λαυρεωτικής, τις εγκαταστάσεις του Μεταλλουργείου, το λιμάνι του Λαυρίου και την κοινωνία εκείνης της εποχής, με την πανσπερμία των κατοίκων και είχαν συρρεύσει για να εργασθούν εκεί και την περίεργη στα μάτια ενός ξένου συμπεριφορά τους στην οργανωμένη βιομηχανική εργασία που μέχρι τότε ήταν άγνωστη στην Ελλάδα.
Η πολύτιμη αυτή έκδοση υπάρχει στη Βιβλιοθήκη-Ιστορικό Αρχείο της Ε.ΜΕ.Λ. και είναι διαθέσιμη σε ψηφιακή μορφή στον ιστότοπο της Ε.ΜΕ.Λ. (ΕΜΕΛ/Ιστορικό Αρχείο/Ψηφιακή Βιβλιοθήκη). (Για άμεση πρόσβαση συνδεθείτε εδώ)
Το δεύτερο, που επιγράφεται «Description raisonnée de quelques chemins de fer à voie étroite» (Αιτιολογημένη περιγραφή ορισμένων σιδηροδρόμων στενού εύρους) και δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «Annales des mines» (Χρονικά των μεταλλείων) στην έκδοση του 1874 [5], αναφέρεται με κάθε λεπτομέρεια στη μελέτη του βιομηχανικού σιδηροδρόμου του Λαυρίου, περιγράφει την χάραξη, την διαδρομή, το τροχαίο υλικό και παραθέτει όλους τους μαθηματικούς υπολογισμούς και τις δοκιμές που χρησιμοποίησε, καθώς και ανάλυση του κόστους του έργου. Στην ίδια μελέτη περιλαμβάνει τον χάρτη της διαδρομής, τα σχέδια των βαγονιών και της ατμομηχανής, ακόμη και την τομή της σήραγγας (tunnel) της Καμάριζας, έργο πρωτοποριακό στην Ελλάδα, μήκους 265,25 μ. Σημειωτέον ότι η σήραγγα αυτή είναι το μοναδικό εναπομείναν (σωζόμενο) τμήμα του έργου και η πρώτη σήραγγα που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα. Για την εποχή του, ο σιδηρόδρομος στενού εύρους (ενός μέτρου) που πρώτα υλοποιήθηκε στο Λαύριο και μετά σε πολλά άλλα μέρη, υπήρξε μια πρωτοποριακή μέθοδος που ωφέλησε ιδιαίτερα την εξορυκτική μεταλλοβιομηχανία. Το έργο αυτό του σιδηροδρόμου Λαυρίου-Καμάριζας-Μπερτσέκου μήκους 10 χλμ. ήταν το πρώτο στην Ελλάδα (ως βιομηχανικός σιδηρόδρομος, τέλη 1869-8/1871), δεύτερο σε σχέση με τον αστικό σιδηρόδρομο Πειραιώς-Αθηνών (1868). [6]
Από την αξιόπιστη μαρτυρία του Ανδρέα Κορδέλλα, τότε αρχιμηχανικού της εταιρείας «Hilarion Roux et Cie» και εμπνευστή του νεότερου Λαυρίου, προκύπτει η καθοριστική συμβολή του σ’ αυτό το έργο, διότι είναι εκείνος που, ευρισκόμενος στη Μασσαλία, υπέβαλε με επιστολή του της 30/8/1869 στον διευθυντή της εταιρείας H. Roux το σχέδιο με την προμελέτη για την κατασκευή του και την χάραξη της γραμμής.[7]
Ο ίδιος ο Α. Κορδέλλας αφηγείται: [8] «Τὸν δὲ Σβριον [1871] ἔφθασε καὶ ὁ ἐπὶ μεταλλείων μηχανικός κ. Ledoux, ὅστις καθ’ ὅλον τὸ διάστημα τῆς κατασκευῆς ὑπῆρξεν ἐν Γαλλίᾳ μηχανικός σύμβουλος τῆς ἑταιρείας Ἱ. Ροῦ Σίας διὰ τὴν κατασκευὴν τοῦ Σιδηροδρόμου τούτου.
Τὴν 11ην 8βρίου 1871 μετὰ ἐπιτυχεῖς τῶν ἀτμομηχανῶν δοκιμὰς ἐπὶ τῆς νέας γραμμῆς μετέβημεν διελθόντες τὴν σήραγγα εἰς τὴν Σκωριοῦχον θέσιν τοῦ Βερζέκου. Ἡ μικρὰ ἡμῶν συνολικὴ [ο συρμός των βαγονέτων] ἔφερεν ἀρκετοὺς ὑπαλλήλους τῆς Ἑταιρίας καὶ τῆς Κυβερνήσεως καὶ τινα μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς. Ἡ ἀτμομηχανὴ διελθοῦσα τὴν σήραγγα ἐσύριζε δαιμονιωδῶς, ὡσεὶ νὰ ἐζήτῃ νὰ ἐγείρῃ ἐκ τοῦ ληθάργου καὶ τοὺς ἀρχαίους συναδέλφους ἡμῶν, ἵνα θαυμάσωσιν τὴν ἐπελθοῦσαν, μετὰ πάροδον σιγῆς 23 αἰώνων, πρόοδον τοῦ ἀνθρώπου. Οἱ νῦν κάτοικοι τοῦ συνοικισμοῦ Καμαρίζης καὶ οἱ πολυπληθεῖς ἐργάται ταχθέντες παρὰ τὴν σιδηροδρομικὴν γραμμὴν, ἄλλοι μὲ ἐβόουν χειροκροτοῦντες καὶ ἄλλοι ἐχαιρέτων διὰ τῶν μανδηλίων. Ἡ συνολικὴ ἐπροχώρει διὰ μέσου τῆς ἐκ πευκώνων καταφύτου κοιλάδος Καμάριζα-Βερζέκου καὶ ἡ ἀτμομηχανὴ ἤρχισεν ἐκ νέου νὰ συρίζῃ.
Ἱστάμενος ἐπὶ τῆς ἀτμομηχανῆς μετὰ τοῦ κ. Λεδού καὶ βλέπων τὴν ἰλιγγιώδη ταχύτητα μεθ’ ἧς κατηρχόμεθα, συνεκινήθην τὰ μέγιστα σκεπτόμενος καθ΄ἑμαυτὸν τὴν ἐπελθοῦσαν τῶν πραγμάτων μεταβολήν. Πρὸ ὀλίγων ἔτι ἐτῶν, διηρχόμην, ἐπί ἡμιόνου καθήμενος, τὰ ἀγρίας καλλονῆς ταῦτα μέρη, ἐν οἷς ἐβίουν ἀγριόχοιροι καὶ διῃτῶντο πειραταί. Καὶ ἰδού, σήμερον, βλέπω τελούμενον ἕν μέγα ἐκπολιτιστικὸν ἔργον, συνεπιφέρον πραγματικὴν πρόοδον τῆς ἑλληνικῆς βιομηχανίας καὶ τῆς πατρίδος ἡμῶν. Εἰς τὸν μόνον ἐν Ἑλλάδι ὑπάρχοντα ἀτμήρη σιδηρόδρομον ἀπ’ Ἀθηνῶν εἰς Πειραιᾶ, τὸν κατασκευασθέντα ὑπό τῆς ἀγγλικῆς ἑταιρίας καὶ ἐκμεταλλευόμενον ἀπὸ τοῦ 1868 ὑπ’ αὐτῆς, προστίθεται νῦν καὶ ὁ νέος οὗτος τοῦ Λαυρείου βιομηχανικός ἀτμοσιδηρόδρομος.»
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
[1] « Les mineurs ne se disaient jamais bonjour mais bonne chance » Joseph raconte ses souvenirs de la mine dans un ouvrage, στο Joseph Wengler Le Merle et la Sirène, éd. Le Livre Actualité, 2020, και https://www.radiomelodie.com/actu/14588-les-mineurs-ne-se-disaient-jamais-bonjour-mais-bonne-chance-joseph-raconte-ses-souvenirs-de-la-mine-dans-un-ouvrage.html Ανάκτηση 20/2/2021
[2] L.Aguillon, Notice nécrologique sur Charles Ledoux, ingénieur en chef des mines, Annales des Mines, 12e série t. 13, 1928, σ.76-104
[3] Γ.Ν.Δερμάτης Λαύρειο, το μαύρο φως. Η μεταλλευτική και μεταλλουργική βιομηχανία στο Λαύρειο (1860-1917), Ελληνική και Ευρωπαϊκή διάσταση, έκδ. Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου-ΕΜΠ, Λαύριο 2003, σ.114
[4] Revue des Deux Mondes, XLII année, t. 97, 1872, σ.552-571
[5] Annales des Mines, 7e série t. 5, 1874, σ.329-480 συν 6 σελίδες εκτός κειμένου με χάρτες και σχέδια.
[6] Γ.Ν.Δερμάτης, ό.π., σ.115-116
[7] «Εντυπώσεις του μηχανικού-μεταλλειολόγου Α. Κορδέλλα» αδημοσίευτο χειρόγραφο, σ.365 (Αρχείο Κώστα Γ. Μάνθου)
[8] «Εντυπώσεις του . . . Α. Κορδέλλα», ό.π., σ.368-370