Η περιβαλλοντική προσφορά των ξερολιθιών

Δεν αποτελούν όμως οι ξηρολίθινοι τοίχοι διαμεσολαβητές ζωής, όπως ίσως τους θεωρήσουμε, καθώς οι ίδιοι είναι παραγωγοί και πάροχοι ζωής. Μέσα στη νεκρή ύλη της πέτρας συγκροτείται ένα σύμπαν ζωής που είναι σημαντικό για την υποστήριξη της ζωτικής ολότητας του δημιουργήματος. Έχουν στην τέτοια τους συγκρότηση οι ξερολιθιές ζων περιεχόμενο: την εντός τους ζωή. Αυτή που συντηρείται μέσα στην ξερολιθιά σε μια σύνθεση φύσης. Αναφύεται από τη γη και την ακολουθεί στις «ανάσες της». Είν’ ένα ανθρωπογενές περιβάλλον ολιστικού χαρακτήρα, στ’ οποίο βρίσκει έκφραση η φυσική ζωή. Σε αυτό η φύση και ο άνθρωπος λειτουργούν σε αρμονία, συντιθέμενο με την τεχνική και την τέχνη του ανθρώπου της υπαίθρου, χρησιμοποιώντας τα φυσικά στοιχεία για τη δημιουργία του όλου˙ κάτι που οδηγεί σε αναβαθμισμένο, ποιοτικό περιβάλλον με φυσικό προορισμό.

Δεν είναι συνεπώς νεκρό υλικό η ξερολιθιά, τοποθετημένο με τέχνη από τον άνθρωπο, για την εξυπηρέτησή του. Είναι ξηρολιθοδομή, δηλαδή τοίχοι με αδρανή δομή, όχι όμως τοίχοι χωρίς περιεχόμενο. Και το περιεχόμενό τους είναι ζωντανό, ένστιχτο, διάπυρο, παρά την αδρανή δομή τους˙ και το γεγονός τούτο κάμει τις ξερολιθιές ακόμα σημαντικότερες, καθότι πέραν του χρηστικού και περιβαλλοντικού τους ρόλου, έχουν προσφορά και στην οικολογία του τόπου, ως συστάσεις ενός ρέοντος συστήματος ζωής. Μιας ζωή που στέργεται χάρη στον τρόπο που δομούνται, έτσι που η αδρανής δομή να συντηρεί ή και να παράγει ζωή! Τούτο πετυχαίνεται διότι λείπουν από την κατασκευή οι αρμοί και τα γεμίσματα, που την αποκλείουν. Είναι τοίχοι χωρίς συνδετική ύλη, με μόνο διάμεσο υλικό στήριξης τις σφήνες, όταν βεβαίως απαιτούνταν (π.χ. στους τοίχους αντιστήριξης).

Είναι η ζωή στην ξερολιθιά του αμάραντου και του σαπουνόχορτου, του κισσού και της λειχήνας, της φραγκοσυκιάς και της κάππαρης, του θύμου και της ρίγανης, του πρίνου και της γκορτσιάς…˙ του άνθους, της πέτρας και της σχισμής. Καθώς επίσης, του πετρόφιδου και της γο(υ)στέρας –της όμορφης τούτης ελληνικής σαυρούλας!–, του σκαντζόχοιρου και του ποντικού, του γκιώνη και της γαλιάντρας, της σουσουράδας και του σπουργιτιού, της μέλισσας και της πασχαλίτσας, των μυριάδων ασπόνδυλων…˙ των ερπετών και των πουλιών, των μικρών θηλαστικών και των εντόμων, των αφανών ζωών της γης και της πέτρας, που πλημμυρούν το ανείδωτο σύμπαν της ταπεινής ελληνικής (μικρο)πανίδας. Όλα τους βιώνουν, βοούν και πράττουν κει, χρησιμοποιώντας τη συγκεκριμένη κατασκευή, είτε ως μονιά ή καταφύγιο είτε ως απάγκιο ή στασίδι.

Οι ξώτοιχοι με τις αρμοστά τοποθετημένες ασυγκόλλητες πέτρες, τις αργασμένες ως παράγωγο σοφισμένης ενέργειας, έχουν αποστολή να βαστούν τη γης για τον ανασκωμό της, για τη δούλευσή της και την απόδοσή της, για τη χωροταξία και την αρχιτεκτονική της, κι όχι να τη χωρίσουν ή να τη μποδίσουν. Οι τοίχοι αυτοί δεν υψώθηκαν, δεν ανεγέρθηκαν, δεν είναι τείχη, μα θάλεγες πως αναφυήθηκαν από της γης, ως έκφραση της γήινης ζωής, λες κι ο σφυγμός της πήρε σχήμα στο έργο τ’ ανθρώπου.

Η θίξη όμως στοιχείου του δημιουργήματος, σημαίνει προσβολή του όλου, π’ οδηγεί σε υποβάθμιση, ίσως και την κατάρρευσή του. Μια κατάσταση στην οποία μπορεί να περιέλθει το μικροοικοσύστημα τούτο, ακόμα και με την εγκατάλειψή του˙ όχι μόνον προστασία και διαφύλαξή του λοιπόν, μα και διαχείριση, έγνοια και φροντίδα του.

Η εξάλειψη, συνεπώς, της ζωής στο μικροπεριβάλλον της ξερολιθιάς, και η γενικότερη καταστροφή που προκαλείται από την ενέργεια αυτή, αποτελεί γεγονός που συνταράζει τη φύση, έστω κι αν −λόγω άγνοιας ή ασυνειδησίας− δε συγκινεί (συνήθως) και δεν ταράζει τον άνθρωπο. Διότι, αν μη τι άλλο, αφορά στην απώλεια ζωής. Η οποία, σε βάθος χρόνου και με την εξέλιξη των πραγμάτων, θ’ αφορά και στην ανθρώπινη ζωή. Καθώς, εν φυσικό οικοδόμημα συγκροτήθη κει, με τον άνθρωπο ενεργό του και κάθε του θίξη, μοιραία τον πληγώνει, τον αποσυναρτά, τον υποβαθμίζει, έστω κι αν, λόγω της απομάκρυνσής του από τη γη, δεν το συνειδητοποιεί, καθώς μέρος του φυσικού δημιουργήματος είναι κι αυτός.

Οι ξηρολίθινοι τοίχοι αποτέλεσαν, κι εξακολουθούν ν’ αποτελούν (κείνοι π’ απέμειναν και συντηρούνται), καταφύγια ζωής, ένα μεσογειακό ενδιαίτημα ιδιαίτερα φιλόξενο κι επιθυμητό για τα ξηρόφιλα κατά βάσιν είδη της χλωρίδας, μα και για τα υγρόφιλα των υγρότερων περιβαλλόντων, όπως τα βρύα και τις λειχήνες, καθώς και για τ’ ασπόνδυλα και τα μικρά σπονδυλωτά είδη της πανίδας, π’ αναζητούν οίκο σ’ ένα ακραίο κι οριακό περιβάλλον. Είναι, υπό αυτή την έννοια, θώκος γι’ αυτά, ένας μικροοικότοπος. Σε αυτό το περιβάλλον, φυτά και ζώα διαβιούν στις δύσκολες συνθήκες της πέτρας, στο ξηρολίθινο μικροπεριβάλλον, μέσα σε ρωγμές και κοιλότητες, σ’ εσοχές και θύλακες, σε κενά και σχισματιές, ακόμα και σε πόρους κι οπές, αποτελώντας όλα τους στοιχεία του αγροτικού/αγροτοδασικού περιβάλλοντος, στ’ οποίο εντάσσονται οι ξερολιθιές, οι οποίες συντηρούν αυτή τη δυσκολοβίοτη ζωή. Εκεί, η «αθέατη» μικρή ζωή βρίσκει αποδομήσιμο υλικό κι ευνοϊκές συνθήκες για να επιβιώσει. Αποτελούν βιοοικοτόπους συμβάλλοντας τα μέγιστα στη διαμόρφωση και διατήρηση της ιδιαίτερης χλωριδικής και πανιδικής μεσογειακής βιοποικιλότητας.
Φυτά βυθίζουν τις ρίζες τους ανάμεσα στις πέτρες ή μέσα σε αυτές, συνήθως είδη επιπολαιόρριζα που εποικούν χώρους ασύλληπτα μικρούς, «φυσικούς» και «παρθένους». Ζωικοί οργανισμοί αναπτύσσουν τη δραστηριότητά τους σε νέα πεδία, κι αποχτιέται έτσι μια πληρότη από το «τίποτα».

Κι όλα τούτα συντελούνται μ’ επιλογή αυστηρή, καθώς, μικρός και φτωχός είναι ο χώρος και λιγοστή ζωή μπορεί ν’ αντέξει συντηρώντας την στ’ ολίγο του. Στους προστατεύομενους από τις σκληρές κλιματικές συνθήκες του μεσογειακού θέρους κοιλωματικούς βιοτόπους των ξερολιθιών διαβιούν είδη σαύρας, φίδια, σαλιγκάρια κ.ά., στις δε σχισμές τους περνούν τη χειμέρια νάρκη τους και συντελούνται τα στάδια μεταμόρφωσης πλήθους εντόμων, καθώς κι αραχνών. Επίσης, στις μεγαλύτερες κοιλότητες διαβιούν μεγαλύτερα θηλαστικά (π.χ. σκαντζόχοιροι, αλεπούδες κ.ά.), τρωκτικά και πουλιά.

Διαμορφώνονται έτσι οικολογικοί θώκοι, βιολογικά δίκτυα και νέοι βιότοποι, με χλωρίδα και πανίδα σημαντική, μοναδική στις περισσότερες των περιπτώσεων, που περιλαμβάνουν ως και νέα υποείδη.
Λεπιδόπτερα, ερπετά, πουλιά, ασπόνδυλα, μα και μικροσκοπικοί φυτικοί οργανισμοί ή μεγαλύτερα φυτά, θάμνοι και ημίδενδρα, συνθέτουν τη ζωή στις ξερολιθιές, μια ζωή που η μικρή της κλίμακα και οι εξαρτήσεις που υπάρχουν, την κάμνουν εξαιρετικά εύθραστη, ευαίσθητη κι ευάλωτη σε ανατροπές προερχόμενες από εξωγενείς παράγοντες. Από τα φυτικά είδη κυριαρχούν οι λειχήνες. Πρόδρομοι εποικιστές, όπως ο αμάραντος, η κάππαρη, το σαπουνόχορτο, η μολόχα, η αγριοτσουκνίδα κ.ά., θα εγκατασταθούν σε αυτήν, αναπτύσσοντας ρίζες στις κοιλότητές της. Άλλα είδη, θαμνώδη, ημιδενδρώδη, ακόμα και μικρά δενδρώδη, θα συνοδεύσουν την ξερολιθιά, θα την «υποστηρίξουν» στεκάμενα σιμά της, στο θέμελό της, αποτελώντας κατ’ ουσίαν ένα της. Τέτοια είδη είναι η αραποσυκιά, η γκορτσιά, η αγριοκορομηλιά, ο αγριόκεδρος, ο πρίνος, το πεύκο, η δρυς κ.ά., είδη δηλαδή συμβατά με το γύρω φυσικό περιβάλλον, που τα φέρνει ο άνεμος, το πουλί, το μικρό θηλαστικό κ.ά., και βρίσκουν καταφύγιο, «απάγκιο» –ως σπόρος ή νιόφυτο– στις λιθιές. Και στην κοινωνία τούτη, σύντονα θαρθεί (με προσωρινή ή μόνιμη κατοίκηση) το μικρό θηλαστικό, το πουλί, το ερπετό, το έντομο, το ασπόνδυλο (κατά κύριο λόγο, το συναντούμε αυτό λόγω της αντοχής του σε θερμοκρασίες έως και 60ο C), και θα γενεί σύστημα ζωής (δηλαδή: οικο-σύστημα) το άζωον.

Κει θα βρεις τις πασχαλίτσες στη χειμέρια νάρκη τους, τις πεταλούδες στη μεταμόρφωσή τους, τις αραχνούλες στ’ αδράχτι τους, τα σαλιγκάρια στο σούρσιμό τους κ.τλ. Και μικρά θηλαστικά ακόμα, όπως τον σκαντζόχοιρο ή τον ποντικό, να διεκδικούν μια σπιθαμή γης. Κι όλα αυτά –να σκεφτείς…–, με το χτυπόκαρδό τους ή το ρίζωμά τους, στριμώχνονται στο μικρό χώρο της ξερολιθιάς –μεγάλος πλούτος!..