[του Σ. Μανωλιούδη, γεωλόγου]
Στο Νομό Ηρακλείου υπάρχουν αρκετά αρχαία λατομεία. Τα μινωικά ανακτορικά κέντρα Κνωσός, Φαιστός, Μάλια αλλά και οι υπόλοιπες μινωικές κατασκευές χρειάσθηκαν δομικά υλικά αλλά και υλικά για τα διάφορα τεχνουργήματα και μικροκατασκευές. Στην πρώτη ενότητα είδαμε περιληπτικά το θαλάσσιο φρούριο Ηρακλείου, το γνωστό Κούλε και τα λατομεία προέλευσης των δομικών υλικών του. Η νησίδα Ντία έδωσε το υλικό για τη δημιουργία της νησίδας έδρασης του Μεσαιωνικού αλλά και του προγενέστερου κάστρου και η περιοχή Ροδιάς- Αχλάδας τα μάρμαρα για τα περιγράμματα των λεόντων. Η περιοχή Ροδιάς, Αχλάδας και Αγίας Πελαγίας από τα μινωικά χρόνια έδωσε τα φυλλιτικά πετρώματα για τα δάπεδα στην Κνωσό, την Αμνισό και το Μέγαρο του Νίρου. Ας δούμε μερικά από τα λατομεία του Νομού Ηρακλείου.
1. Βυθισμένο λατομείο στους Αγίους Θεοδώρους Νίρου Χάνι Ηρακλείου:
Στον κόλπο των Αγίων Θεοδώρων (κοντά στο μέγαρο Νίρου), υπάρχουν βάσεις μινωικών κτισμάτων τόσο στη ξηρά όσο και μέσα στην θάλασσα. Τα λαξεύματα και τα ίχνη πάνω στις πέτρες μας οδηγούν στη μυθική μινωική εποχή και σε σημαντικές λιμενικές εγκαταστάσεις. Είναι ένα ακρωτήριο και τρία νησάκια το μεγαλύτερο των οποίων είναι στην ανατολική πλευρά. Συνδέεται με αμμώδη παραλία με την ξηρά και υπάρχουν εμφανή ίχνη λαξευμάτων στα πετρώματα. Στον πυθμένα του λαξεύματος (βάθος περίπου 1,80 μέτρα) είναι εμφανή τα ίχνη από την λάξευση του χώρου και την εξόρυξη δομικών λίθων για τις κατασκευές στο χώρο αυτό αλλά πιθανόν και για το μέγαρο Νίρου (φαίνονται τα αυλάκια – φάλκες- χάραξης σε πολλά σημεία του πυθμένα που διατηρούνταν σε πολύ καλή κατάσταση). Εξόρυξη μέσα στο νερό είναι δύσκολο να γίνει και επομένως ολόκληρη η κατασκευή ήταν στα χρόνια εκείνα της λειτουργίας του λατομείου έξω από το νερό.
Η ακτή και τα νησάκια αλλά και μέρος του πυθμένα μέχρι βάθους 4 μέτρων, καλύπτεται από συνεκτικούς ψαμμίτες τεταρτογενούς – αιολικές αποθέσεις. Οι κλίσεις των στρωμάτων είναι 20-30ο ΑΝΑ 360ο /20 Α και 9/27 ΑΒΑ. Υπάρχει εξόρυξη η οποία είναι εμφανής στο νησάκι. Φαίνονται τα αυλάκια που οριοθετούσαν κάθε ογκόλιθο. Κάποια αυλάκια είναι ημιτελή και μας δίνουν πληροφορίες για την τεχνική που χρησιμοποιούσαν για την αποκόλληση των ογκόλιθων.
Στο βυθό στο ανατολικό τμήμα της εξόρυξης και της μεγάλης λαξευτής δεξαμενής τα κανάλια – φάλκες γύρω από τους υπό εξόρυξη γωνιόλιθους είναι πάνω από είκοσι (20) εκατοστά. Όσο μετακινούμαστε δυτικότερα, όπου και η κύρια εξόρυξη, τα κανάλια γίνονται στενότερα 10 – 15 εκατοστά. Εικάζουμε πως η λειτουργία του λατομείου ξεκίνησε στα παλαιονακτορικά χρόνια και συνεχίσθηκε τη νεοανακτορική εποχή.
Είναι προφανές πως ο χώρος αυτός δεν ήταν απλά λατομείο, αλλά είχε (μετά) και άλλη χρήση. Όπως αναφέρει ο αείμνηστος Σπύρος Μαρινάτος «οι μεγάλες και επιμελείς εγκαταστάσεις … ανήκουν σε σοβαρές λιμενικές εγκαταστάσεις». Υπήρχαν οι κατάλληλες (ακρωτήριο που προστάτευε από τους ΒΔ ανέμους) προϋποθέσεις για λιμάνι. Πράγματι εκτός από τα κτίρια που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως στα τέλη της δεκαετίας του 1920, τον περσινό βίαιο χειμώνα αποκαλύφθηκαν κτίρια βυθισμένα παράλληλα προς την ακτή και κάθετα προς τη λαξευτή δεξαμενή. Η δεξαμενή αυτή εικάζει ο ανασκαφέας αρχαιολόγος Σπύρος Μαρινάτος πως αποτελούσε χώρο ναυπήγησης πλοίων των Μινωιτών που ήταν δεινοί θαλασσοκράτορες. Αν ισχύει αυτό τότε το μέγεθος των σκαφών που ναυπηγούσαν ήταν περί τα 35 -36 μέτρα όσο και η μεταγενέστερη τριήρης των Αθηναίων.
Υπάρχουν ακόμα οι βάσεις των κτιρίων με μεγάλους καλολαξευμένους λίθους αλλά και βάσεις κιόνων μέσα και έξω από την θάλασσα.
Η πινακίδα που βρέθηκε στην Κνωσό με αριθμό ΚΝ V 1005 αναφέρει τη λέξη ki –ra-di-ja και αφορά λιμενικές εγκαταστάσεις με αξιωματικούς (πόντιλους) τον Έβακρο και τον Πιρακάο. Για την ερμηνεία της λέξης χεράδια – χεράδος αναφέρονται:
α)το λεξικό του Liddel &scott αναφέρει : «άμμος μετά λίθων, λιθάρια..»,
β) στο λεξικό Suda «η μετ΄ οστράκων και λίθων ύλη», δηλαδή οι λίθοι που προέρχονται από αμμώδες πέτρωμα (αμμούδα για τον σοφό λαό), οι λίθοι μετ΄ οστράκων και ο σωρός από μικρούς λίθους. Τα πετρώματα που δομούν την περιοχή αυτή είναι ψαμμίτης (άμμος μετά λίθων κ.λπ.)- αιολιανίτης. Στο παράκτιο τμήμα βόρεια της Κνωσού δεν συναντούμε παρόμοιο πέτρωμα σε άλλη περιοχή. Επομένως όλα συγκλίνουν στη συσχέτιση του χώρου με την πινακίδα που διαβάζεται ως χεράδια.
Στο πέτρωμα δυτικά της λαξευτής δεξαμενής σώζονται λαξεμένα κανάλια. Το μεγαλύτερο έχει μήκος γύρω στα 8 μέτρα, πλάτος 10-13 εκατοστά και βάθος 12 -21 εκατοστά του μέτρου. Το κανάλι αυτό καταλήγει στο δυτικό άκρο της δεξαμενής. Ακόμα και σήμερα τις μέρες με κυματισμό το νερό της θάλασσας τρέχει μέσα από το κανάλι και χύνεται στη μεγάλη δεξαμενή. Ποιος ήταν άραγε ο σκοπός της κατασκευής (είναι σαφή τα ίχνη των εργαλείων) αυτών των τεχνητών καναλιών; Είχαν κάποιο λόγο να γεμίζουν τη δεξαμενή με νερό;
Κατά μήκος του ρέματος της Κνωσού (Καίρατος) από τη μία και την άλλη πλευρά υπάρχουν πλήθος εξορύξεων των μαργαϊκών ασβεστόλιθων του μειόκαινου. Τα στρώματα αυτά έχουν ελαφρά κλίση προς νότο και αποτελούνται από αλλεπάλληλες στρώσεις μαργών και ασβεστόλιθων. Απέναντι από την Κνωσό, υπάρχουν αρκετά ίχνη των αρχαίων εξορύξεων. Η μεγαλύτερη από αυτές βρίσκεται κάτω από τα Σπήλια. Στην εξόρυξη αυτή διατηρούνται στα όρια της τα ίχνη των εργαλείων και μάλιστα στο ανατολικό άκρο με μεγάλα κανάλια (άνω των 20 εκ.) είναι πιθανότατα παλαιονακτορικής εποχής.
Νότια της Αγίας Ειρήνης, στην ανατολική πλευρά του ρέματος, υπάρχει σημαντική επιφανειακή εξόρυξη και απέναντι η «Σπηλιάρα» μεγάλο υπόγειο λατομείο. Τα ίχνη των εργαλείων εξόρυξης έχουν τη μορφή ψαροκόκαλου που για κάποιους παραπέμπουν στη Ρωμαϊκή εποχή. Μελέτη των πετρωμάτων του λατομείου με τα πετρώματα του Ανακτόρου της Κνωσού, του Πολυτεχνείου Κρήτης (Ι. Παπαγεωργάκης και Π. Μαραβελάκη, Δελτ. Ελλ. Γεωλ. Εταιρ. 1993, τομ. ΧΧΙΧ σελ. 61-70), έδειξε συσχέτισης αυτών. Αν είναι έτσι η υπόγεια εξόρυξη της Σπηλιάρας Αγίας Ειρήνης είναι μινωικής πεοχής.
Κοντά και μέσα στον οικισμό των Σπηλίων, υπάρχουν υπόγειες εξόρυξης που έδωσαν το όνομα τους στον οικισμό. Οι εξορύξεις αυτές έχουν καλυφθεί από ανθρωπογενείς δραστηριότητες εντός της Α Αρχαιολογικής ζώνης Κνωσού.
Κοντά στο ναό της Αγίας Παρασκευής σώζεται εξόρυξη με αυλάκια εξόρυξης πλάτους 10-15 εκατοστά του μέτρου. Οδός λιθαγωγίας αλλά και οπή ανάσχεσης πάνω από την οδό λιθαγωγίας προσδιορίζουν την εποχή λειτουργίας του λατομείου στη κλασσική – Ελληνορωμαϊκή εποχή.
3. Λατομεία στα Μάλια
Βορειοδυτικά από το ανάκτορο των Μαλίων στην παραλία, δίπλα από τον οριοθετημένο χώρο των αμμοθινών, βρίσκεται εκτεταμένο λατομείο Ψαμμίτη. Υπάρχει λατόμευση σε τρία τουλάχιστον σημεία και πιθανότατα συνεχίζεται και μέσα στη θάλασσα, αφού η στάθμη της θάλασσας την εποχή λειτουργίας του λατομείου αυτού ήταν κατά 1,50-2,0 μέτρα χαμηλότερα. Τα αυλάκια (φάλκες) έχουν πλάτος 14-20 εκατοστά του μέτρου.
Στον «ποταμό» Μαλίων, όπου εικάζεται πως ήταν το λιμάνι, βυθισμένες λαξευμένες κατασκευές ζητούν ερμηνεία. Υπάρχουν τρεις λαξεμένες παραλληλόγραμμες λαξευτές κατασκευές (γλώσσες) μήκους 18 μέτρων (η μεγαλύτερη) πλάτους ενός (1) και πάχους (όσο φαίνεται) 0,55 εκατοστά και βρίσκονται σε βάθος εξήντα (60) εκατοστά η πάνω πλευρά. Τι ήταν αυτές οι κατασκευές; Πιθανότατα νεώσοικοι, χώρος που τοποθετούσαν τα πλοία τους οι Μινωίτες των Μαλίων το χειμώνα. Από τη Σταλίδα ως το Σίσι καμιά ά δεκαριά μικρές εξορύξεις είναι κοντά στην ακτή. Εντύπωση προκαλεί ένα λαξεμένο εργαλείο εξόρυξης (τύκος) δίπλα σε παράκτιο λατομείο δυτικά των Μαλίων.