[του Σ. Μανωλιούδη, γεωλόγου]
5. Λατομείο στο «Πετροκοπιό Καλαμακίου» Σητείας
Στη θέση «Πετροκοπιό» Καλαμακίου βόρεια της μονής Τοπλού υπάρχει εκτεταμένη εξόρυξη γνησίων μαρμάρων για χρήση τους ως πλάκες ενεπίγραφες αλλά και ως κολώνες.
Συνδέεται με την δόμηση της αρχαίας Ιτάνου και η χρονολόγηση του λατομείου μπορεί να γίνει και από τη διάσπαρτη κεραμική που υπάρχει στο χώρο. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον βρίσκεται στα ίχνη των εργαλείων τα οποία σε κάποιες θέσεις σώζονται τρύπες από χρήση βελονιού (τεχνική pointille).
6. Λατομείο στην «Ψιλή άμμο» Βάϊ Σητείας
Ένα χιλιόμετρο νότια της όμορφης παραλίας του Φοινικόδασους στο Βάϊ βρίσκεται η παραλία Ψιλή άμμος. Στο λόφο νότια της παραλίας διατηρούνται όμορφα κατάλοιπα από αρχαίο λατομείο. Μέσα στους φυλλίτες με μορφή φακών εμφανίζονται μάρμαρα με ροδόχρωμες και μπεζ λατύπες. Η κλίση των μαρμάρων είναι μεγάλη και μετρήθηκε κλίση -παράταξη 2/62ο Α.
Στα νοτιοδυτικά πρανή η εξόρυξη είναι σε δύο σημεία εμφανής. Φαίνονται κάποια αυλάκι εξόρυξης και πολλά ημίεργα κίονες αλλά και δύο πλάκες με διαστάσεις 145mx0,90×0,40m και με μία εγκοπή στα 20 εκ η μία βάθους 3 εκ απόλυτα ευθύγραμμη γεγονός που δημιουργεί απορία για τον τρόπο που έγινε. Προορισμός η νησίδα Λεύκη και η αρχαία Ίτανος.
7. Λατομείο στο «Κεφάλι» Βάϊ Σητείας
Νότια από το Φοινικόδασος ακολουθώντας το μονοπάτι στα 1100 μέτρα περίπου στρίβουμε ανατολικά και συναντούμε στα βόρεια πρανή λόφου μεγάλους ογκόλιθους μέσα στους φυλλίτες. Η εξόρυξη είναι εμφανής.
Κίονας διαστάσεων 3mx0,40m και η θέση από την οποία αποκολλήθηκε τόσο αυτός όσο και κάποιοι άλλοι που έχουν μεταφερθεί. Η απόσταση από τη θάλασσα γύρω στα 200 μέτρα.
8. Λατομείο στο «Κουφονήσι»
Στην ψηλότερη κορυφή του Κουφονησίου, γνωστό από τον ανασκαφέα του Μανόλη Ν. Παπαδάκη ως νησί της πορφύρας, σώζεται η κρηπίδα αρχαίου ναού πιθανότατα του 2ου π.Χ. αιώνα.
Η ίδια η κρηπίδα και πιθανότατα και η δόμηση του ναού έγινε με τοπικό πέτρωμα που προήλθε από την επιπέδωση της κορυφής. Στη νότια πλευρά του σώζεται μικρό λατομείο εξόρυξης γωνιόλιθων.
9. Λατομείο στα «Κιόνια ή ραβδιά του Διγενή» Σκοπής- Χαμεζίου Σητείας
Το λατομείο βρίσκεται τρία χιλιόμετρα βόρεια του Χαμεζίου και το πέτρωμα εμφανίζεται ως φακός μέσα στη φυλλιτική ενότητα. Εξορύχτηκε γνήσιο ασημόλευκο μάρμαρο το οποίο χρησιμοποιήθηκε για κολώνες (κιόνια) αλλά και δομικά στοιχεία.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει μεγάλος ογκόλιθος 300 περίπου τόνων ο οποίος έχει ανατραπεί (κατά την εξόρυξη ή μετά;) και ίχνη σφηνών.
Κίονας σπασμένος μένει στο πάνω μέρος του λατομείου, ενώ στον τεράστιο ογκόλιθο που έχει ανατραπεί (κατά τη διάρκεια της εξόρυξης ή μετά από αυτήν;) είναι εμφανή τα αυλάκια περιμετρικά των υπό εξόρυξη τεμαχίων.
Το λατομείο λειτούργησε από την αρχαϊκή εποχή. Σύμφωνα με τον έφορο αρχαιοτήτων Ιωάννη Καλιτσουνάκη: «…πλησίον του λατομείου απεκαλύφθησαν πίθοι του Ζ΄ και του Στ΄ π. Χ. αιώνος, διασωζόμενοι επί τόπου εις τεμάχια..» (ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, ΕΤΟΣ Ζ΄ -1953- σελ.489).
