[Από Δρα Δημήτρη Κ. Κωνσταντινίδη]
Η Πόλη της Μπάνσκα Στιάβνιτσα. Η πόλη της Μπάνσκα Στιάβνιτσα (Banská Štiavnica) και τα τεχνικά της μνημεία αποτελούν ένα εξαιρετικό παράδειγμα σημαντικού μεταλλευτικού οικισμού που αναπτύχθηκε κυρίως από τον Μεσαίωνα και εντεύθεν. Η περιοχή βρίσκεται στη Κεντρική Σλοβακία, στην «καρδιά» της Ευρώπης, όπου η συμβίωση του βιομηχανικού τοπίου, του αστικού και του φυσικού περιβάλλοντος οφείλεται στον ορυκτό πλούτο της περιοχής, η εκμετάλλευση του οποίου οδήγησε και στην ευημερία της κωμόπολης.
Η Μπάνσκα Στιάβνιτσα είναι γνωστή για το καλά διατηρημένο αστικό της κέντρο με τα μεγάλα αρχοντικά της ύστερης γοτθικής και αναγεννησιακής περιόδου, το Δημαρχείο, το γοτθικού ρυθμού ναό της Αγίας Αικατερίνης, την κεντρική πλατεία της Αγίας Τριάδας και πολλά άλλα. Το ιστορικό αυτό κέντρο αναπτύχθηκε κατά τον 16ο αιώνα, παρόλο που η Μπάνσκα Στιάβνιτσα ιδρύθηκε τον 13ο αιώνα. Πρόκειται για τη παλαιότερη μεταλλευτική πόλη της Σλοβακίας. Σημειώνεται ότι υπάρχουν ενδείξεις για εξορυκτική δραστηριότητα από την ύστερη εποχή του χαλκού. Πέραν των προαναφερθέντων, στα αξιοθέατα του ιστορικού κέντρου ανήκουν το φρούριο του Παλαιού Κάστρου (Εικ. 1) και το αναγεννησιακό κτίσμα του Νέου Κάστρου (Εικ. 2). Και τα δύο συνδέονται με την αντίσταση των κατοίκων της περιοχής στις επιδρομές των Τούρκων. Το Παλαιό Κάστρο μετατράπηκε σε φρούριο, από αρχική εκκλησία του 13ου αιώνα, ενώ το Νέο Κάστρο κτίστηκε το 1564-1571, σε υψόμετρο 630 μέτρα, και χρησιμοποιήθηκε ως παρατηρητήριο κατά τη διάρκεια των οθωμανικών πολέμων.
Ακαδημία Μεταλλείων και Δασών και άλλα Μεταλλευτικά Μνημεία. Η ίδρυση εδώ της πρώτης Ακαδημίας Μεταλλείων και Δασών στην Ευρώπη το 1762 (Εικ. 3) καταδεικνύει την παγκόσμια σημασία αυτής της πόλης ως εκπαιδευτικού κέντρου. Το επιβλητικό κτήριο της πρώην πρυτανείας της Ακαδημίας (Εικ. 4) στεγάζει σήμερα τα Μεταλλευτικά Αρχεία της Σλοβακίας, τα οποία και έχουν ψηφιοποιηθεί εξ ολοκλήρου και αποτελούν μία ανεξάντλητη πηγή πληροφόρησης για τους σημερινούς μελετητές και σύγχρονους κοιτασματολόγους.Εξάλλου, στην πόλη και στην περιοχή της βρίσκεται ένα εκτεταμένο σύνολο τεχνικών έργων, που συνδέονται με την εξόρυξη και επεξεργασία μεταλλευμάτων πολύτιμων μετάλλων. Ανάμεσα σε αυτά απαντώνται φρεάτια, στοές (Εικ. 5-10), πύργοι πηγαδιών εξόρυξης και πολλά άλλα μνημεία. Δεν θα ήταν υπερβολή να αναφερθεί ότι κάτω από κάθε σπίτι βρίσκεται και μία στοά!
Το Σύστημα Διαχείρισης Νερού. Το σύστημα των τεχνητών δεξαμενών νερού (λιμνών και καναλιών συλλογής ομβρίων υδάτων), που κατασκευάστηκε τον 16ο αιώνα και αναπτύχθηκε πλήρως τον 18ο αιώνα, θεωρείται ένα από τα πλέον σημαντικά επιτεύγματα των μηχανικών της εποχής εκείνης, ενώ αποτελεί σημερινό αξιοθέατο, που εντάσσεται απαραίτητα στα προγράμματα τουριστικών και εξειδικευμένων ξεναγήσεων. Το σύστημα διαχείρισης νερού εξυπηρετούσε τις ανάγκες της εξορυκτικής βιομηχανίας, ενώ ταυτόχρονα προμήθευε με πόσιμο νερό την πόλη. Αποτέλεσε το πιο σύγχρονο έργο του είδους του μέχρι τον 19ο αιώνα. Περιελάμβανε 60 δεξαμενές, που συνδέονταν μεταξύ τους με κανάλια και υπόγειες σήραγγες (Εικ. 12), μήκους πέραν των 100 χιλιομέτρων.
Η πρώτη δεξαμενή νερού στην Μπάνσκα Στιάβνιτσα κατασκευάστηκε το 1510 και ονομάστηκε Veľká Vodárenská (Μεγάλη Υδροδεξαμενή -Εικ. 11). Όπως αποκαλύπτει και η ονομασία της, η κατασκευή της έγινε για να ικανοποιήσει τις ανάγκες της πόλης σε πόσιμο και πυροσβεστικό νερό. Τον ίδιο αιώνα δημιουργήθηκαν και άλλες υδατικές κατασκευές, αυτή τη φορά ως ενεργειακά υδρευτικά έργα. Επρόκειτο για κανάλια που μετέφεραν νερό της βροχής ή πηγών από τις επί μέρους κοιλάδες που βρίσκονταν στη διαδρομή τους σε τεχνητές δεξαμενές, οι οποίες στη συνέχεια προμήθευαν τα εξορυκτικά μηχανήματα των μεταλλευτικών στοών, που με τη σειρά τους χρησιμοποιήθηκαν για αποστράγγιση των υπόγειων γαλαριών. Τα πιο πάνω έργα είχαν κυρίαρχο ρόλο στην συνέχιση της μεταλλευτικής δραστηριότητας στην περιοχή της Μπάνσκα Στιάβνιτσα-Χόντρουσια, αφού χωρίς την άντληση των υπόγειων νερών δεν θα ήταν δυνατή η συνέχιση της εκμετάλλευσης των χρυσοφόρων και αργυροφόρων κοιτασμάτων της. Ένα ειδικό δημοσίευμα για το σύστημα διαχείρισης νερού βρίσκεται στο στάδιο της προετοιμασίας.
Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Μετά από διάστημα πολλών αιώνων, η εξάντληση των ορυκτών πόρων της Μπάνσκα Στιάβνιτσα οδήγησε σε πτώση της ιστορικής αστικής δομής, του συστήματος διαχείρισης των υδάτων και σε μεγάλο μέρος της υποδομής των μεταλλείων. Ωστόσο, η αυθεντικότητα της περιοχής, που αντικατοπτρίζεται στην αρχική αστική δομή και στο τοπίο που αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα της εκμετάλλευσης των μεταλλευμάτων, ιδιαίτερα του χρυσού και του αργύρου, δεν διέφυγε της προσοχής των ειδικών. Τα επιμέρους κτίρια επιβιώνουν με την αυθεντικότητα του σχεδιασμού και του υλικού κατασκευής τους. Η συστηματική αποκατάσταση των μνημείων της πόλης, που πραγματοποιήθηκε μετά το 1970, στηρίχθηκε σε τεκμηρίωση που προήλθε από ιστορικές, αρχιτεκτονικές, αρχαιολογικές και καλλιτεχνικές μελέτες και υποστηρίχθηκε επιπλέον από πολλά άλλα αρχεία. Όλα τα παραπάνω υπήρξαν ισχυρά επιχειρήματα και κριτήρια, με βάση τα οποία η UNESCO κατέταξε την περιοχή της Μπάνσκα Στιάβνιτσα στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ήταν το αποτέλεσμα μιας επίπονης και μακροχρόνιας προσπάθειας και στενής, όσο και αποτελεσματικής, συνεργασίας διαφόρων φορέων της Σλοβακίας, μιας και η πόλη της Μπάνσκα Στιάβνιτσα και τα Τεχνικά Μνημεία της ευρύτερης περιοχής αποτελούν κρατικές, εκκλησιαστικές και ιδιωτικές ιδιοκτησίες.
Η Προστασία και Διαχείριση των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς . Η φορτική εργασία των κρατικών αρχών και άλλων φορέων δεν περιορίστηκε στην περίοδο προετοιμασίας και έγκρισης της πρότασης για αποδοχή της περιοχής από την UNESCO ως Μνημείου Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
Η μονάδα διαχείρισης, δηλ. το Υπουργείο Πολιτισμού, το Συμβούλιο Μνημείων και το Υπουργείο Περιβάλλοντος της Σλοβακικής Δημοκρατίας έχουν τη γενική ευθύνη για την προστασία των Μνημείων της περιοχής αυτής που εντάχθηκαν στο Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Ωστόσο, η καθημερινή και έμπρακτη διαχείριση της πολιτισμικής αυτής περιουσίας διεξάγεται από τις αρχές της Μπάνσκα Στιάβνιτσα, σε συνεργασία με την αυτοδιοίκηση των κοινοτήτων που βρίσκονται εντός του χώρου της UNESCO, το Περιφερειακό Συμβούλιο Μνημείων της Μπάνσκα Μπύστριτσα (Banská Bystrica), το τοπικό γραφείο στη Μπάνσκα Στιάβνιτσα και τη Διεύθυνση της Προστατευόμενης Περιοχής, γνωστής ως Στιάβνιτσκε Βίρχη (Štiavnické Vrchy).Η ανακαίνιση του Παλαιού Κάστρου ξεκίνησε ήδη το 1932 και ήταν το πρώτο μεγάλο έργο ανασυγκρότησης. Αυτό επεκτάθηκε μετά το 1970 σε έργα συστηματικής αποκατάστασης και ανακατασκευής. Η αποκατάσταση των εξορυκτικών και τεχνικών μνημείων άρχισε το 1963 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι η αναστύλωση των υπόγειων στοών του μεταλλείου των Αγίων Πάντων (Εικ. 13) στην κοινότητα Χόντρουσια, η οποία έγινε αποκλειστικά με την πρωτοβουλία και χρηματοδότηση του μηχανικού μεταλλείων Richard Kana και που σήμερα αποτελεί τοπίο έλξης μαθητών, φοιτητών και γεω-επιστημόνων.
Η Λαυρεωτική και η περιοχή της Μπάνσκα Στιάβνιτσα-Χόντρουσια. Πρόσφατες επισκέψεις στη Λαυρεωτική Σλοβάκων γεω-επιστημόνων οδήγησε στο συμπέρασμα ότι οι πόλεις του Λαυρίου και της Μπάνσκα Στιάβνιτσα έχουν να επιδείξουν παράλληλες ιστορικές διαδρομές, σε ότι αφορά στην εξόρυξη πολύτιμων μετάλλων, και για το λόγο αυτό αποφασίστηκε όπως αυτές αναδειχθούν με την οργάνωση έκθεσης φωτογραφιών από τη Λαυρεωτική και την ευρύτερη περιοχή της Banská Štiavnica-Hodruša, που βρίσκεται σε εξέλιξη στη Μπάνσκα Στιάβνιτσα (μέχρι το τέλος Οκτωβρίου 2019). Η δε πρόσφατη επίσκεψη αντιπροσωπείας του Δήμου Λαυρεωτικής στη Μπάνσκα Στιάβνιτσα, με επικεφαλής το Δήμαρχο Δημήτρη Λουκά, επιβεβαίωσε ότι το Λαύριο και η ευρύτερη περιοχή πληρούν τις προϋποθέσεις για να καταστούν η «Μπάνσκα Στιάβνιτσα της Μεσογείου» σε ό,τι αφορά στην πολιτιστική του κληρονομιά και στην ένταξη των μεταλλευτικών του μνημείων στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Εντούτοις, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι η προσπάθεια δεν θα είναι εύκολη και απλή, όπως συνήθως θεωρείται αυτονόητο στις χώρες της Μεσογείου.
Εύχομαι να επικρατήσει και στη Λαυρεωτική μια συλλογική και συντονισμένη προσπάθεια για την επίτευξη του πιο πάνω στόχου. Το Λαύριο το αξίζει!!!