Η περιοχή του Λαυρίου είναι μια εμβληματική περιοχή ιστορικών αποβλήτων λόγω της αρχαίας αλλά και της «σύγχρονης» μεταλλευτικής δραστηριότητας στην περιοχή. Για την περιοχή του Λαυρίου, σύμφωνα με εκτιμήσεις του καθηγητή Κ. Κονοφάγου (1980), τα μεταλλοφόρα πετρώματα, που εξορύχτηκαν κατά την αρχαιότητα ήταν της τάξης των 13.000.000 τόνων. Ωστόσο νεότεροι ερευνητές εκτιμούν ότι η ποσότητα αυτή θα έπρεπε να αναθεωρηθεί στο διπλάσιο ύψος με βάση τον τεράστιο αριθμό των υπόγειων αρχαίων στοών και φρεάτων αλλά και των εκβολάδων. Ο όγκος των εξορυγμένων πετρωμάτων και μεταλλευμάτων κατά τη μεταλλευτική δραστηριότητα των 19ου και 20ου αιώνα, δεν είναι εύκολο να υπολογισθεί, ωστόσο πιθανολογείται στο ύψος των 30.000.000 τόνων. Έτσι δικαιολογείται η μεγάλη έκταση της επιφανειακής διασποράς των στερεών απορριμμάτων των μεταλλευτικών και μεταλλουργικών δραστηριοτήτων, στον αστικό ιστό του Λαυρίου (βλ. Εικ.).
Σύμφωνα με τους A. Xenidis, N. Papassiopi & K. Komnitsas (2003), τα λεπτομερή απορρίμματα υδρομηχανικού εμπλουτισμού και επίπλευσης περιοχής Λαυρίου, η λεγόμενη “σαβούρα” με μέσο ύψος σωρών-αποθέσεων 8,10 μ. περίπου και με αποθέσεις της τάξης των 5.000.000 τόνων (που πιθανόν να είναι ακόμη περισσότερες), αναπτύσσεται στις περιοχές του αστικού ιστού της πόλης όπως Νεράκι, Πράσινη Αλεπού, Σαντοριναίικα, μέχρι Ευαγγελίστριας (Εικ.), καταλαμβάνοντας έκταση πάνω από 500 στρέμματα. Η πυκνότητα των υλικών αυτών υπολογίσθηκε, από τους ανωτέρω ερευνητές, σε 1,8gr/cm3 και η υδατοπερατότητά τους σε 2.4Χ10-3 cm/s.
Στην ορυκτολογική σύνθεση των απορριμμάτων αυτών (“σαβούρα”), συμμετέχουν κυρίως ο ασβεστίτης, ο χαλαζίας, ο φθορίτης, ο μοσχοβίτης και ο χλωρίτης. Ο μόλυβδος είναι συνδεδεμένος με ένυδρα οξείδια του σιδήρου και μαγγανίου ή βρίσκεται υπό ορυκτολογική μορφή στο θειούχο ορυκτό του μολύβδου δηλαδή στον γαληνίτη και στα δευτερογενή ανθρακικά και οξείδια του Pb με τη συμμετοχή κατά περίπτωση φωσφόρου, αρσενικού και άλλων στοιχείων, όπως στον κερουσίτη, υδροκερουσίτη, μιμητίτη κ.α.. Ο ψευδάργυρος εξάλλου βρίσκεται συνδεδεμένος με ένυδρα οξείδια του σιδήρου αλλά και με το θειούχο ορυκτό του ψευδαργύρου δηλαδή το σφαλερίτη. Επίσης βρίσκεται στα δευτερογενή ανθρακικά ή οξείδια όπως στο σμιθσονίτη, στον αδαμίτη, στον ημιμορφίτη κ.α. Κατά συνέπεια στα υλικά αυτά κυριαρχούν οι ανθρακικές, πυριτικές και οι οξειδωμένες ορυκτολογικές φάσεις και χαρακτηρίζονται από χαμηλή περιεκτικότητα σε θείο. Οι χημικές αναλύσεις δειγμάτων (δειγματοληψία χειρός και δειγματοληψία bulk δηλαδή μεγάλου όγκου μέχρι 4μ βάθους με εκσκαφέα και με γεωτρήσεις μέχρι 15μ. βάθους), που περιλαμβάνονται στη δημοσίευση των ανωτέρω ερευνητών, δείχνουν ολική συγκέντρωση των στοιχείων: 1,47-2,43% Pb, 1,2-2,6% Zn, 0,2% S, 100-170mg/kg Cd, 0.18-0,3%As, 11,5-12,7%Ca, Ph=7,3.
Τα απορρίμματα “σαβούρα”, δεν χαρακτηρίζονται ως λεπτόκοκκα υλικά, αλλά ωστόσο περιέχουν ένα σημαντικό ποσοστό (17,9%) λεπτόκοκκων υλικών (σκόνη) διάστασης <63 μm, με χημική ανάλυση σε βλαβερά, για την υγεία, χημικών στοιχείων: 3,98% Pb, 3,58% Zn, 155mg/kg Cd και 0,30% As, με αποτέλεσμα να θεωρούνται ρυπογόνα, διότι λόγω λεπτομερούς κοκκομετρίας μπορεί να μεταφέρονται από τον άνεμο (αιολική διασπορά).
Κατά τους ανωτέρω ερευνητές A. Xenidis, N. Papassiopi &K. Komnitsas (2003), οι τιμές αυτές των στοιχείων υπερβαίνουν κατά πολύ τα επιτρεπτά όρια “Dutch soil standards”, που είναι: 530mg/kg Pb, 720mg/kg Zn, 12mg/kg Cd και 55mg/kg As.
Σύμφωνα με τους ανωτέρω ερευνητές τα στερεά αυτά απορρίμματα δεν δημιουργούν όξινες απορροές. Ωστόσο πάνω στη “σαβούρα” έχει επεκταθεί ο αστικός ιστός (εικ.) και παράλληλα οι κάτοικοι έχουν αναπτύξει αγροτικές καλλιέργειες, χημικές αναλύσεις των οποίων, σε δείγματα από ελιές και αμπέλια, δείχνουν υψηλότερες τιμές συγκέντρωσης των ρυπογόνων στοιχείων Pb, As, Cd και μερικώς του Zn, σε σύγκριση με τα αντίστοιχα όρια της Ε.Ε. (European Commission, 1995). Για τους λόγους αυτούς υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για περιβαλλοντική προστασία των κατοίκων, που ζουν κοντά στις περιοχές αυτές και για το λόγο αυτό και συμπεριλαμβάνεται στην παρούσα εργασία.
Συμπερασματικά, η “σαβούρα” παρότι αδρανής σε μεγάλο βαθμό από χημική άποψη, θεωρείται ότι ενδέχεται να εκδηλώσει “επικινδυνότητα”, όχι τόσο από τα χημικά-περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά της, αλλά επειδή ένα μεγάλο μέρος της πόλης του Λαυρίου είναι χτισμένη πάνω της, με αποτέλεσμα ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού, να έρχεται σε επαφή με τα υλικά αυτά, που δεν είναι καλυμμένα. Επιπλέον, η κοκκομετρία της «σαβούρας» είναι τέτοια που επιτρέπει την αερομεταφορά της προς την πόλη του Λαυρίου. Το φαινόμενο αυτό γίνεται εντονότερο το καλοκαίρι που υπάρχει ξηρασία και επικρατούν οι άνεμοι, γνωστοί ως «μελτέμια». Η παρασυρόμενη σκόνη μπορεί να καλύψεις μεγάλες αποστάσεις και να ρυπάνει καλλιέργειες και ανθρώπους. Στην περίπτωση αυτή ο σημαντικός παράγων δεν είναι η διαλυτότητα αλλά η περιεκτικότητα σε ρυπαντές.
Για τους λόγους αυτούς αλλά και γενικότερα για το αισθητικό ζήτημα που δημιουργείται (ειδικά στις παραλιακές περιοχές, πχ. παραλία Κυπριανού στον κόλπο του Θορικού), υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για λήψη μέτρων προστασίας. Mάλιστα στο πρόσφατο παρελθόν έχουν εκτελεστεί έργα αποκατάστασης και εξυγίανσης με βασικούς στόχους τον περιορισμό της δημιουργίας όξινης απορροής (εκεί που τυχόν εμφανίζεται σε περιορισμένο επίπεδο όπως εξηγήθηκε) και στην παρεμπόδιση της αέριας μεταφοράς των λεπτομερών τεμαχίων.
* Το κείμενο στηρίχθηκε σε ανέκδοτη εργασία του Δρ. Δ. Μπίτζιου.