Η φλέβα της γης: εξορύσσοντας την ιστορία (ΙΙ)

Δρ. Σταυρούλα Βερράρου, https://marginalia.gr/author/stavver/

Ο κόσμος της εργασίας κατέχει κεντρική θέση στο βιβλίο. Με τη μελέτη της η Παπαστεφανάκη συνηγορεί στην παλαιότερη άποψη ότι κύριο εμπόδιο για την ανάπτυξη της βιομηχανίας και φυσικά των μεταλλείων δεν υπήρξε η έλλειψη εργατικού δυναμικού. Αντιθέτως, γύρω στα 1900, οι μαρτυρίες συγκλίνουν ότι η εργασία στα ορυχεία ήταν ιδιαίτερα φθηνή και αρκετά αξιόπιστη.

Για παράδειγμα, η Μάνη και γενικότερα ο νομός Λακωνίας αποτέλεσε μια σταθερή δεξαμενή ανθρώπινου δυναμικού που ικανοποιούσε όχι μόνο τις εποχιακές ανάγκες των αγροτικών, κυρίως των σταφιδοπαραγωγών περιοχών αλλά και άλλους κλάδους της ελληνικής οικονομίας, όπως στην περίπτωσή μας τα μεταλλωρυχεία. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι σταδιακά διαμορφώθηκε μια σταθερή εργατική δύναμη που ειδικεύτηκε στον κλάδο των μεταλλωρυχείων. Γύρω στα 1900 οι μεταλλωρύχοι άγγιζαν τις 10.000. Στο Λαύριο ή ακόμη και στη Σέριφο ιδρύθηκαν με εργοδοτική πρωτοβουλία οικισμοί και η διαβίωση του εργατικού πληθυσμού οργανώθηκε με βάση πατερναλιστικά μοντέλα εργοδοσίας. Στις αρχές, ωστόσο, του 20ου αιώνα ο αριθμός των μεταλλωρύχων έβαινε μειούμενος και ομάδες εργατών συχνά αναγκάζονταν να μεταναστεύσουν σε διάφορα μέρη της χώρας προς αναζήτηση εργασίας.

Αν και ο μεταλλωρύχος είναι ένα κατεξοχήν ανδρικό επάγγελμα, αποτελεί ενδιαφέρουσα εξέλιξη ότι το ποσοστό των γυναικών εργατριών στο σύνολο του εργατικού δυναμικού που απασχολούνταν στα μεταλλωρυχεία, αυξήθηκε με την πάροδο του χρόνου (από 3 με 5% το 1910 σε 13% το 1936). Καθώς η σημασία των μεταλλωρυκτικών επιχειρήσεων έφθινε, επιλεγόταν η φθηνή γυναικεία εργασία για τη διαλογή και τον καθαρισμό των μεταλλευμάτων. Η συγγραφέας δεν παραλείπει, επίσης, να τονίσει τις έμφυλες διαφορές μεταξύ της ανδρικής και της γυναικείας εργασίας. Μια σημαντική διαφορά έγκειται στη διάρκεια του κύκλου εργασίας των δύο φύλων. Στην απογραφή του 1930, το 45% περίπου των ανδρών εργαζομένων στα μεταλλεία είναι άνω των 35, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες εργάτριες, για τις οποίες προτεραιότητα πρέπει να είναι η οικογένεια και η μητρότητα, είναι περίπου 17%.

Η οργάνωση επίσης της εργασίας σε εθνοτοπικές ομάδες και υπερεργολαβίες, αποτελούν αρχαϊκά χαρακτηριστικά που συναντάμε σε όλους σχεδόν τους χώρους μίσθωσης της ανειδίκευτης εργασίας (γεωργία, βιομηχανία, δημόσια έργα, οικοδομές κλπ.). Η Παπαστεφανάκη συσχετίζει την παρουσία αυτών των χαρακτηριστικών με την πλημμελή τεχνικά εκμετάλλευση των επιχειρήσεων και, συνακόλουθα, με τα αυξημένα – αναλογικά με τον αριθμό των εργαζομένων σε αυτά – ατυχήματα στα ελληνικά μεταλλεία. Δυστυχώς, οι μαρτυρίες που αφορούν τις συνθήκες ζωής των μεταλλωρύχων είναι σπάνιες και δυσεύρετες· όταν όμως υπάρχουν, παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Όπως η αυτοβιογραφική μαρτυρία-βιβλίο του Μανιάτη μεταλλωρύχου του Λαυρίου Βάσου Δασκαλάκη, Οι Ξεριζωμένοι. Διήγηση ενός χωριάτη, αλλά και τα διάφορα οδοιπορικά ή τα αφιερώματα του τύπου στις συνθήκες διαβίωσης των εργατών. Είναι κρίμα που δεν υπάρχουν περισσότερες πηγές τέτοιου είδους.

Καθώς η μελέτη κλείνει με τους εργατικούς αγώνες των μεταλλωρύχων, αξίζει να σημειωθεί η νηφάλια προσέγγιση από μέρους της ιστορικού ενός ιδεολογικά φορτισμένου γεγονότος, όπως είναι η μεγάλη απεργία των μεταλλωρύχων της Σερίφου το 1916 και η αμφιλεγόμενη ανάμιξη του αναρχοσυνδικαλιστή Κωνσταντίνου Σπέρα. Η ιστορικός αντιμετωπίζει με καχυποψία τις γραπτές μαρτυρίες της εποχής, επισημαίνει τις αντιφάσεις τους και υποδεικνύει τις σκοπιμότητες που μπορεί να εξυπηρετεί η παραγωγή τους.

Καταληκτικά, θα ήθελα να επισημάνω τη σημασία του βιβλίου ειδικά σήμερα, καθώς ακόμη καλά κρατεί «ο μύθος των κρυμμένων θησαυρών» και «ο φετιχισμός του μεταλλεύματος» που, όπως παρατηρείται στην εισαγωγή του βιβλίου, καλλιεργήθηκε από τις πρώτες δεκαετίες του βίου του νεοελληνικού κράτους. Συχνά, συνειδητά λησμονείται ότι η σημαντική παρουσία μεταλλείων στην περιορισμένη γεωγραφικά οικονομία των πόλεων-κρατών της αρχαιότητας δεν έχει καμιά ομοιότητα με το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον που δημιούργησε η βιομηχανική επανάσταση και η αποικιοκρατία από τον 18ο αιώνα και εξής.

Το βιβλίο της Λήδας Παπαστεφανάκη, προϊόν συστηματικής βιβλιογραφικής ενημέρωσης και κοπιαστικής ερευνητικής προσπάθειας, συμβάλλει στη διερεύνηση και διευκρίνιση ενός ιστορικού πεδίου με πολλαπλές αντηχήσεις. Ας ευχηθούμε να αποτελέσει εφαλτήριο για μια ανάλογη μελλοντική εργασία σχετικά με τις μεταλλευτικές επιχειρήσεις στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, βασικούς, άλλωστε, πυλώνες «του ελληνικού μεταπολεμικού θαύματος».

Η φλέβα της γης: εξορύσσοντας την ιστορία (Ι)

Το κείμενο επιμελήθηκε ο Στέλιος Χρονόπουλος.