[Από Δ. Μπίτζιο Dr. Γεωλόγο – Κοιτασματολόγο] [by Dr. D. Bitzios]
Η ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ. Η δραστηριότητα του ηφαιστειακού τόξου του Αιγαίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κινηματική των λιθοσφαιρικών πλακών. Τα ενεργά και ανενεργά Πλειο – τεταρτογενή ηφαίστεια σχηματίσθηκαν με τη τήξη των πετρωμάτων της Αφρικανικής πλάκας, λόγω της υπερθέρμανσης από την τριβή, σε βάθος περίπου 150 χλμ. πίσω (εσωτερικά του τόξου) από το μέτωπο σύγκλισης των πλακών, που στη συνέχεια διείσδυσαν στα ανώτερα λιθοσφαιρικά επίπεδα και εκχύθηκαν στην επιφάνεια (ΦΩΤΟ 3). Στο ηφαιστειακό τόξο του Νότιου Αιγαίου περιλαμβάνονται από Δυτικά προς Ανατολικά τα ηφαιστειακά κέντρα (πριν περίπου από 2 εκατομμύρια χρόνια μέχρι σήμερα) στο Σουσάκι (Κρομμυωνία), στα Μέθανα, στη Μήλο, στη Σαντορίνη, στη Νίσυρο, στο Γυαλί. Από αυτά η Σαντορίνη αποτελεί το ηφαίστειο που εξακολουθεί να παραμένει ενεργό σήμερα με το χαρακτηριστικό υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο 8χλμ ΒΑ της Σαντορίνης, με το οποίο συνδέεται ένα σημαντικό υδροθερμικό πεδίο (τμήμα Γεωλογίας ΑΠΘ), από θερμά ρευστά που έχουν αποθέσει πολυμεταλλικά θειούχα ορυκτά. Το ακτουαλιστικό αυτό φαινόμενο αποτελεί αντικείμενο μελετών και ρομποτικών υποθαλάσσιων επιχειρήσεων από διεθνείς επιστημονικές ομάδες ερευνητών.
Το σημαντικότερο καταστρεπτικό γεγονός, που οφείλεται στην ηφαιστειότητα, συνέβη στην προϊστορική Θήρα (Σαντορίνη) δηλαδή τη νήσο Στρογγύλη της υστεροκυκλαδικής περιόδου, την άνοιξη του 1613 π.Χ. οπότε και σημειώθηκε, η δεύτερη μεγαλύτερη έκρηξη ηφαιστείου της Ανθρώπινης ιστορίας γνωστή και ως “Μινωική έκρηξη” και η οποία κατάστρεψε ολοσχερώς τη Θήρα και τα κοντινά νησιά σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων. Ο όγκος του υλικού, που εκτινάχτηκε υπολογίστηκε σε τουλάχιστον 60 km3 μάγματος ή περίπου 150 δισεκατομμύρια τόνων πετρώματος. Το ύψος του πίδακα της ηφαιστειακής τέφρας υπολογίζεται από τους ηφαιστειολόγους σε περίπου 35 χιλιόμετρα (Γ. Βουγιουκαλάκης). Ορισμένοι Αρχαιολόγοι όπως ο καθηγητής Σπύρος Μαρινάτος είχαν διατυπώσει την άποψη ότι η φοβερή αυτή έκρηξη της Θήρας, λόγω των παλιρροϊκών κυμάτων ύψους περίπου 10 μέτρων, τα οποία σάρωσαν τις ακτές των κοντινών νησιών και της βόρειας Κρήτης, προκάλεσε την καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού. Ωστόσο αυτό αμφισβητείται από άλλους ερευνητές στηριζόμενοι καταρχήν σε μορφολογικά στοιχεία των Κρητικών ακτών και της ενδοχώρας αλλά και σε νεότερα απόλυτα χρονολογικά στοιχεία με βάση τον ραδιενεργό άνθρακα, τη δενδροχρονολόγηση (Γ. Βουγιουκαλάκης) και την παγοχρονολόγηση.
Το αποτέλεσμα αυτής της τρομερής προϊστορικής ηφαιστειακής έκρηξης της Θήρας είχε σαν συνέπεια την καταστροφή και τον ενταφιασμό κάτω από την ηφαιστειακή τέφρα του προϊστορικού οικισμού του Ακρωτηρίου που ήκμαζε κατά την Υστεροκυκλαδική περίοδο. Οι πρώτες ανασκαφές άρχισαν από Γάλλους από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, ενώ οι συστηματικές ανασκαφικές έρευνες ξεκίνησαν από τον καθηγητή Σ. Μαρινάτο και στη συνέχεια από τον καθηγητή Χρήστου Ντούμα. Αποτέλεσμα των επιτυχημένων αυτών ανασκαφών, ήταν η αποκάλυψη μιας εκπληκτικής ομορφιάς προϊστορικής πόλης (ΦΩΤΟ 6) με ρυμοτομία, πυκνή δόμηση, πολυώροφα κτίρια με πλούσιες τοιχογραφίες, οργανωμένες αποθήκες, βιοτεχνικούς χώρους, πλατείες και αποχετευτικό σύστημα κ.α. Αποτελεί ένα αξιοθέατο υψίστης σημασίας για την πολιτιστική μας κληρονομιά με σημαντική επισκεψιμότητα από όλο τον κόσμο.
Είναι εντυπωσιακό όμως, ότι τα καταστρεπτικά αυτά φαινόμενα δεν επηρέασαν την σύγχρονη ανάπτυξη του νησιού. Αντίθετα μάλιστα αξιοποιώντας την ηφαιστειότητα, το νησί σήμερα έχει μεταμορφωθεί σαν ένας, παγκόσμιας κλίμακας, τουριστικός προορισμός με χαρακτήρα κοσμοπολίτικου νησιού, διαθέτοντας μάλιστα υψηλό τουρισμό, σχεδόν όλο το χρόνο. Έτσι λοιπόν η ηφαιστειότητα, που οφείλεται στη γεωδυναμική του Αιγαίου προσφέρει μία αλματώδη αναπτυξιακή ώθηση στη τοπική αλλά ακόμη και στην Εθνική μας οικονομία.
ΟΡΥΚΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ. Αποτέλεσμα του ιδιαίτερου γεωδυναμικού καθεστώτος του Αιγαίου, που συνδέεται με την κινηματική των τεκτονικών πλακών, από την Αλπική τεκτορογενετική διεργασία και μέχρι την σύγχρονη νεοτεκτονική δράση, ήταν η δημιουργία Ορυκτών και Ενεργειακών πρώτων υλών τεράστιας οικονομικής σημασίας η αξιοποίηση των οποίων στήριξε μέχρι τώρα την τοπική και Εθνική μας οικονομία, ενώ υπάρχουν θετικές προοπτικές περαιτέρω ανάπτυξης με πολλαπλά οφέλη, που μπορεί να βγάλει την χώρα μας από την οικονομική παρακμή που ζούμε σήμερα.
Xαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποίησης ορυκτού που έχει σχέση με την ηφαιστειότητα του Νότιου Αιγαίου, ήταν κατά τους προϊστορικούς χρόνους, η χρήση του οψιδιανού για την κατασκευή εργαλείων και όπλων. Είναι ένα όξινο σκληρό ηφαιστειακό πέτρωμα, αποτέλεσμα απότομης ψύξης της λάβας, με υαλώδη ιστό και στιλπνό μαύρο χρώμα και κογχώδη θραύση. Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν η Μήλος λόγω της εξαιρετικής ποιότητας του υλικού. Επίσης κατά την κλασική εποχή γινόταν εξόρυξη τραχειτικών ηφαιστειακών πετρωμάτων για μυλόπετρες δημητριακών αλλά και για λειοτρίβηση μεταλλευμάτων με χαρακτηριστικό παράδειγμα στα αρχαία μεταλλεία του Λαυρίου (ΦΩΤΟ 7). Εξάλλου αναφέρονται αρχαίες εκμεταλλεύσεις και άλλων ορυκτών όπως καολίνη, μπετονίτη (για σαπούνια), αλουνίτη (για βαφή υφασμάτων και στη φαρμακευτική), ελαφρόπετρας, ποζολάνης (σαν υλικό κατασκευής), αλατιού, θείου (φαρμακευτική) κ.α.
Τα νησιά του ηφαιστειακού τόξου του νοτίου Αιγαίου όπως η Μήλος, η Πολύαιγος, το Γυαλί η Νίσυρος είναι πλούσια σε κοιτάσματα ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΟΡΥΚΤΩΝ. Συγκεκριμένα ο μπεντονίτης (Μήλος) είναι μία πλαστική άργιλος από την εξαλλοίωση – μετατροπή ηφαιστειακής τέφρας, με πολλές περιβαλλοντικές εφαρμογές λόγω εξαιρετικών ιδιοτήτων (υδατοστεγανότητα, διογκωσιμότητα), ο περλίτης (Μήλος, Γυαλί) εξάλλου είναι μία φυσική ηφαιστειακή ύαλος που σχηματίσθηκε λόγω απότομης ψύξης και στερεοποίησης ηφαιστειακής λάβας και ο οποίος αποτελεί αβλαβές μονωτικό υλικό, με ευρεία χρήση σε οικοδομικές εφαρμογές, στις υδροπονικές καλλιέργιες και σαν διηθητικό μέσο, η κίσηρης (ελαφρόπετρα, νησίδα Γυαλί) ένα πορώδες πυροκλαστικό ηφαιστειακό πέτρωμα και ελαφροβαρές αδρανές υλικό καθαρού οικολογικού χαρακτήρα, σε πολλές οικοδομικές και πολλές γεωργικές χρήσεις και τέλος οι ποζολάνες που είναι ηφαιστειακοί τόφφοι με υψηλά ποσοστά ενεργού διοξειδίου του πυριτίου και οξείδιου του αργιλίου με υδραυλικές ιδιότητες.
Αξίζει να τονισθεί επίσης ότι τα μεγάλα κοιτάσματα Αργυρομολυβδούχων μεταλλευμάτων του Λαυρίου, η εκμετάλλευση των οποίων κατά την Αρχαιότητα συνέβαλε στην οικοδόμηση της αίγλης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας κατά τους κλασικούς χρόνους, αλλά και στη δημιουργία της μεγαλύτερης βαριάς βιομηχανίας της νεότερης Ελλάδας του 19ου κσι 20ου αι., οφείλουν και αυτά την γένεσή τους στο γεωδυναμικό καθεστώς του Αιγαίου. Οι εφελκυστικές δυνάμεις του Αιγαιακού χώρου (διάνοιξη του Αιγαίου) λόγω της κινηματικής των τεκτονικών πλακών, διευκόλυναν κατά το Άνω Μειόκαινο την διείσδυση του γρανιτικού μάγματος και την κυκλοφορία των επακόλουθων μεταλλοφόρων υδροθερμικών διαλυμάτων που στη συνέχεια απέθεσαν το μεταλλικό τους φορτίο. Σημειώνουμε ότι χάρη στην γεωδυναμική του Αιγαίου και στην κινηματική των τεκτονικών πλακών δημιουργήθηκαν και τα μεταλεύματα Βαρυτίνης, Αργυρούχου Μόλυβδου της Μυκόνου καθώς και τα σιδηρούχα μεταλλεύματα της Σερίφου, που έτυχαν εκμετάλλευσης στα τέλη του 19ου αι. μέχρι και λίγο μετά τα μέσα του 20ου αι.