Οι ανασκαφές στα ΝΔ του λόφου Βελατούρι και δυτικά του θεάτρου έφεραν στο φως μεγάλο τμήμα της βιομηχανικής πόλης των κλασικών χρόνων, 5-4ος αι. πΧ., μια πόλης που σήμερα στέκεται βουβή και μυστηριώδης, έτοιμη να αποκαλυφθεί.
Σπίτια, εργαστήρια και στοές γύρω από το θέατρο, ναοί διονυσιακής λατρείας αλλά και ταφικά μνημεία, διαμορφώνουν έναν δομημένο οικιστικό ιστό και δείχνουν την πυκνότητα της κατοίκησης και την ποικιλία των συλλογικών δραστηριοτήτων των Θορικίων, των αρχαίων κατοίκων του Θορικού. Στη γειτονική χερσόνησο του Αγίου Νικολάου με τους μικρούς όρμους Φραγκολίμανο και Πόρτο Μαντρί ήταν το λιμάνι του αρχαίου Θορικού, που οχυρώθηκε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Μέσα στο φρούριο (409 πΧ) σώζεται ένας μικρός οικισμός των κλασικών χρόνων, ενώ τοιχεία είναι ορατά μέσα στη θάλασσα νότια της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου [1].
Ο παλμός της πόλης αποτυπώνεται στις κατοικίες, στους πύργους, στα λιμάνια, στις εξορυκτικές στοές και τα μεταλλευτικά εργαστήρια, στα πλυντήρια εμπλουτισμού του μεταλλεύματος, στις εργασίες εκκαμίνευσης, στα ακιδογραφήματα των βράχων, τις επιτύμβιες στήλες που συχνά απεικονίζουν την προσπάθεια των δούλων, των αφανών πλην όμως αληθινών ηρώων της εποχής.
Οι επιτύμβιες στήλες δούλων που έχουν βρεθεί στην είσοδο της στοάς στο Μερκάτι (μεταλλωρύχου Ατώτα, 350-300 πΧ) και στο λιμάνι του Αγ. Νικολάου (του αρχικαμινευτή Ιανίβηλου, 200 μΧ) επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές.
Μάλιστα σύμφωνα με την ομότιμη καθ. του ΕΜΠ Κ. Τσάϊμου, η ύπαρξη του θεάτρου στο Θορικό 4000 και πλέον θέσεων, πιθανότατα μαρτυρεί πέραν της μεγάλης ανάπτυξης του Θορικού, ότι δεν ήταν μόνον οι “ελεύθεροι” που πήγαιναν στο θέατρο, αλλά και οι δούλοι, που ήταν οι πολυπληθέστεροι (αναλογία 40 δούλοι σε κάθε ελεύθερο πολίτη)[4].
Τέλος η αδιάπτωτη παρουσία των Θορικίων ανιχνεύεται και ταυτοποιείται και στα νεκροταφεία τους. Ακριβώς νότια της ορχήστρας του θεάτρου και σύγχρονα με αυτό δημιουργήθηκε νεκροταφείο που ήταν σε χρήση από τον 6ο αι. π.Χ. έως τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. . Στο διάσελο των δύο λόφων συναντάμε πέντε τάφους (οι τρεις εκ των οποίων θολωτοί), ενώ στην κορυφή του πρώτου και μεγαλύτερου (Βελατούρι) βρίσκονται τα ερείπια μυκηναϊκής ακρόπολης. Στη δυτική πλαγιά του λόφου οι περισσότεροι τάφοι χρονολογούνται στη γεωμετρική (1100 – 700 π.Χ.) και αρχαϊκή (700 – 480 π.Χ.) περίοδο, ενώ λιγότερες είναι οι ταφές των μέσων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. Στη νότια πλαγιά οι τάφοι που χρονολογούνται στον 7ο, 6ο και 4ο αι. π.Χ. ανήκαν σε νεαρά άτομα και παιδιά. Βόρεια του θεάτρου βρέθηκαν τάφοι του 8ου – 7ου αι. π.Χ.
Στην πεδιάδα νοτίως του οικισμού, διασώζεται ένα μαρμάρινο δωρικό οικοδόμημα σε σχήμα διπλής στοάς, του 5ου αι. π.Χ., που έχει γίνει γνωστό ως “ναός της Δήμητρας και Κόρης” από επιγραφή που βρέθηκε στην περιοχή. Το κτήριο αυτό αποδομήθηκε στους Ρωμαϊκούς χρόνους και το υλικό μεταφέρθηκε στην Αγορά της Αθήνας. Τα περισσότερα από τα ευρήματα της Βελγικής Αρχαιολογικής Σχολής αλλά και της Β Εφορείας Αρχαιοτήτων Αττικής, εκτίθενται στο Αρχαιολογικό μουσείο Λαυρίου, ενώ ορισμένα ακόμη (τα νομίσματα που ανακαλύφθηκαν σε χύτρα κατοικίας της πόλης του Θορικού, οι στατήρες και οι Λαυρεωτικές γλαύκες) στο Νομισματικό Μουσείο της Αθήνας.
Από τον 3ο αι. πΧ και μετά παρουσιάζεται κάμψη της μέχρι τότε έντονης μεταλλευτικής παραγωγής στο Λαύριο και το Θορικό. Εντούτοις μέχρι και τον 6ο αι. μΧ η δραστηριότητα συνεχίστηκε με ανακαμίνευση σκωριών, τήξη λιθαργύρων και επεξεργασία εκβολάδων (υπάρχουν σχετικά ευρήματα βυζαντινής περιόδου). Εν συνεχεία και μετά τον 7ο αι. μ.Χ η περιοχή ερήμωσε σταδιακά, χρησιμοποιούμενη κυρίως φυλάκιο λόγω καλής θέασης της ολης περιοχής, εξ’ού και το όνομα που δόθηκε στο τοπωνύμιο (Βελατούρι από Βιγλατούρι δηλ. Παρατηρητήριο).
Από τον 18ο αι. άρχισαν να επισκέπτονται τα αρχαία μνημεία του Θορικού διάφοροι ξένοι περιηγητές και μετά το 1860, όπως είναι γνωστό, η μεταλλευτική δραστηριότητα επανακάμπτει δημιουργώντας νέα εποχή. Στο Θορικό, ο Ανδρέας Κορδέλλας θα στήσει την πρώτη δοκιμαστική κάμινο στις αρχές της δεκαετίας του 1860 παράγοντας και πάλι αργυρούχο μόλυβδο από την ανάτηξη των αρχαίων σκουριών, συνδέοντας έτσι την αρχαία με την νεώτερη ιστορία του Λαυρίου…
Αν αναλογιστεί κανείς ότι μόνο το 5%, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο H.F. Mussche, του αρχαιολογικού χώρου του Θορικού έχει ανασκαφεί, αντιλαμβάνεται πόσα πολύτιμα ακόμη ευρήματα μας επιφυλάσσει η περιοχή αυτή.
*Δρ. ΕΜΠ- Συγγραφέας
** Οι φωτογραφίες είναι του κου Βασ. Στεργίου
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
1.Δερμάτης, Γ. Ν., Μάνθος Κ. Γ., 2010: Θορικός. Το Αρχαίο Θέατρο (Thorikos-The Ancient Theatre), Δήμος Λαυρεωτικής.
2. Τζεφέρης Π, 2018. Τα αρχαία λατομεία μαρμάρου του Λαυρίου, https://stonenews.eu/ta-archea-latomia-marmarou-tou-lavriou/
3. Mussche Η.F., 1986. Thorikos. La vie dand une ville miniere de la Grece antique, Bruxxellles.
4. Τσάιμου,Κ.,Γ.,1988 :Εργασία και Ζωή στο Αρχαίο Λαύριο σε εγκατάσταση Εμπλουτισμού μεταλλευμάτων τον 4ον Αιώνα π.Χ. Διδακτορική διατριβή στο Ε.Μ.Π.
5. Christophe Scheffer et al. The Lavrion Pb-Zn-Fe-Cu-Ag detachment-related district (Attica, Greece): Structural control on hydrothermal flow andelement transfer-deposition,Εδω