[του Δημήτρη Μπίτζιου, Δρ. γεωλόγου]
Η κύρια κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης των αρχαίων μεταλλείων του Λαυρίου ήταν χωρίς καμία αμφιβολία οι μεταλλωρύχοι – δούλοι δηλαδή τα “ανδράποδα”, που ήταν επιφορτισμένοι με την όρυξη των υπόγειων στοών και φρεάτων, τον εμπλουτισμό των μεταλλευμάτων στα πλυντήρια και την εκκαμίνευση των μετάλλων.
Ο όρος “ανδράποδα”, που σημαίνει “με πόδια ανθρώπου”, όπως εξηγεί στην διδακτορική της διατριβή η διακεκριμένη καθηγήτρια Αρχαιολογίας Κ. Τσάιμου (1988), χρησιμοποιήθηκε από τον Όμηρο στον πληθυντικό και αφορούσε τους δούλους στη βιομηχανία -βιοτεχνία και στα μεταλλεία. Όπως είναι γνωστό η κοινωνία της αρχαίας εποχής ήταν δουλοκτητική.
Μόλις ανεύρισκαν σε βάθος, την ετερογενή επαφή των πετρωμάτων διάνοιγαν ερευνητικές στοές προκειμένου να εντοπίσουν και να εκμεταλλευτούν θύλακες αργυρο-μολυβδούχου μεταλλεύματος. Οι ερευνητικές στοές ήταν συνήθως πολύ μικρών διαστάσεων (0.6 μ2 =(0.70μ.x 0.85μ.), για λόγους μείωσης του κόστους εξόρυξης αλλά και για λόγους ασφαλείας, αποφεύγοντας έτσι τον κίνδυνο καταπτώσεων. Ευνόητο είναι ότι οι συνθήκες εργασίας των μεταλλωρύχων – δούλων ήταν πάρα πολύ σκληρές διότι, λόγω των μικρών διαστάσεων των υπόγειων στοών, ήταν αναγκασμένοι να μετακινούνται έρποντας για πολλές εκατοντάδες μέτρα και να εργάζονται συχνά σε ύπτια θέση. Σκεφθείτε ότι οι ερευνητικές στοές ήταν δαιδαλώδεις συνολικού μήκους πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων. Για τη διάνοιξη των υπόγειων μεταλλευτικών στοών χρησιμοποιούσαν εργαλεία χειρός το σφυρί και το καλέμι,ενώ για φωτισμό χρησιμοποιούσαν πήλινους λύχνους ελαίου. Γίνεται λοιπόν κατανοητό το γιγάντιο έργο που επιτέλεσαν κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Αξίζει μάλιστα να τονίσουμε ότι η παραγωγή Αργύρου των μεταλλείων του Λαυρίου των αρχαίων μεταλλευτών, ήταν μεγαλύτερη κατά 40% περίπου, συγκριτικά με την αντίστοιχη νεότερη παραγωγή κατά τον 19ον και 20ον αι.
Ωστόσο οι περισσότεροι έγκριτοι ξένοι και Έλληνες μελετητές υποστηρίζουν ότι οι συνθήκες εργασίας μπορεί να ήταν πολύ σκληρές αλλά όχι απάνθρωπες. Οι Ε. Κακαβογιάννης, 1988, και Κ. Τσάιμου, 1988 &1996, διατυπώνουν μάλιστα επιχειρήματα, που ενισχύουν την άποψη αυτή όπως ενδεικτικά:
(i) Στην Αίγυπτο και την Ισπανία ιδιοκτήτης των μεταλλείων ήταν ο ανώτατος άρχοντας, στην περίπτωση όμως των αρχαίων μεταλλείων του Λαυρίου αυτά ήταν μισθωμένα σε επιχειρηματίες. Πολλές φορές μάλιστα πολλοί από τους μικροεπιχειρηματίες όπως αναφέρει ο E. Ardaillon (1897), εργάζονταν μέσα στις υπόγειες στοές, ώστε να επιταχύνονται οι εργασίες ανόρυξης για να φτάσουν στον επιδιωκόμενο στόχο που ήταν η ανακάλυψη κοιτάσματος αργυρούχου μολύβδου. Αποτέλεσμα βέβαια ήταν να αναπτύσσουν οι «κύριοι» στενότερες σχέσεις με τους εργάτες – δούλους. Με άλλα λόγια βίωναν μαζί τις επικρατούσες σκληρές συνθήκες εργασίας. Άλλωστε σε πολλές περιπτώσεις συνοικούσαν με τους δούλους σε οικισμούς κοντά στα πλυντήρια (βλ. στο Ασκληπιακόν). Χαρακτηριστική μάλιστα η αναφορά της Κ. Τσάϊμου (1988) ότι οι εργάτες – δούλοι στο Ασκληπιακόν είχαν στη διάθεσή τους και αίθουσες – ντους για το μπάνιο τους.
(ii) Ο E. Ardaillon (1897), αναφέρει ότι ο Ξενοφών στην “Αθηναίων Πολιτεία” έδινε συμβουλές στους επιχειρηματίες να περιποιούνται τους δούλους-εργάτες, αν θα ήθελαν να επιτύχουν καλύτερη απόδοση στο έργο τους.
(iii) Όσον αφορά στα μοναδικά δεσμά (Φωτό) που βρέθηκαν, δεν έχει προσδιορισθεί ο τόπος που εντοπίσθηκαν καθώς και η χρονική τους ηλικία. Πάντως δεν φαίνεται λογικό να αλυσόδεναν τους εργάτες – δούλους διότι λαμβανομένου υπόψη και των ιδιαίτερα μικρών διαστάσεων των ερευνητικών στοών , δεν θα μπορούσαν να δουλέψουν αποδοτικά με αποτέλεσμα κάτι τέτοιο να μείωνε σημαντικά την παραγωγικότητά τους. Η καθηγήτρια Κ. Τσάιμου (1988), σημειώνει ότι η εργασία στα μεταλλεία και στα μεταλλευτικά έργα έπρεπε να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή και αφοσίωση διαφορετικά τα οικονομικά αποτελέσματα μπορεί να ήταν καταστρεπτικά. Τα μοναδικά δεσμά που βρέθηκαν πιθανόν να ήταν από κάποιον κατάδικο.
(iv) Όπως σημειώνει ο E. Ardaillon (1897), δεν έχουν αναφερθεί ιστορικά εξεγέρσεων των δούλων εκτός της περίπτωσης που 413 αι. π.Χ., που παρακινήθηκαν οι δούλοι της Αττικής από τους Σπαρτιάτες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, που τους υποσχέθηκαν την απελευθέρωσή τους και η οποία τελικά δεν έγινε αφού τους πούλησαν στους Βοιωτούς. Ως γνωστόν επαναστατικό κίνημα των δούλων σαν κοινωνικό φαινόμενο δημιουργήθηκε πολύ μεταγενέστερα και συγκεκριμένα κατά τον 2ον αι. π.Χ., διότι όπως εύστοχα αναφέρει ο αείμνηστος καθηγητής Κ. Κονοφάγος (1980) «αισθάνθηκαν τότε ότι ήλθε η ώρα να διεκδικήσουν την ελευθερία τους, με αποτέλεσμα η μέχρι τώρα δουλοκτητική κοινωνία να αρχίζει να κλυδωνίζεται».
(v) Ένα αξιοπρόσεκτο γεγονός, που υπογραμμίζει η καθηγήτρια Κ. Τσάϊμου, στη διδακτορική της διατριβή, είναι η ύπαρξη του όμορφου θεάτρου στο Θορικό 4000 και πλέον θέσεων, γεγονός που πιθανότατα μαρτυρεί ότι δεν ήταν μόνον οι “ελεύθεροι” που πήγαιναν στο θέατρο, αλλά και οι δούλοι, που ήταν οι πολυπληθέστεροι.
(vi) Στο Λαύριο, η καθηγήτρια (Κ. Τσάιμου 1996), εκτιμά ότι αντιστοιχούσαν 40 δούλοι σε κάθε ελεύθερο πολίτη, ενώ στην Αττική η αναλογία ήταν περίπου 1 ελεύθερος πολίτης προς < των 5 δούλων. Ο συνολικός αριθμός των δούλων στην Λαυρεωτική κατά την περίοδο της ακμής των μεταλλείων τον 5ον αι. π. Χ., εκτιμάται σε 15.000 για τις μεταλλευτικές –μεταλλουργικές , οικιακές και γεωργικές εργασίες κ.α. Κατά συνέπεια υπερίσχυαν αριθμητικά κατά πολύ οι δούλοι με αποτέλεσμα οι σχέσεις μεταξύ «ελεύθερων» και «δούλων» να ήταν ειδικές. Επομένως δεν θα μπορούσαν να είναι απάνθρωπες.
*Οι ακριβείς βιβλιογραφικές παραπομπές παραλείφθηκαν λόγω ελλείψεως χώρου