Του Πέτρου Τζεφέρη*
Η Πολιτεία οφείλει να διαμορφώσει το πλαίσιο για την προστασία, την φύλαξη και ανάδειξη των χώρων αυτών και ει δυνατόν την εναλλακτική αξιοποίησή τους με σκοπό την προώθηση του τουρισμού και του πολιτισμού. Ο εναλλακτικός τουρισμός (εκπαιδευτικός, συνεδριακός κλπ) ταιριάζει απολύτως στην περίπτωση αυτή ειδικότερα όταν δεν διακυβεύεται η ακεραιότητα αλλά αντιθέτως αναδεικνύει την μεταλλευτική ιστορία του εκάστοτε τόπου.
Εδώ θα πρέπει να κάνουμε έναν διαχωρισμό που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις διαφορές. Εκτός από τα μνημεία της μεταλλευτικής/βιομηχανικής αρχαιολογίας, το historic mining, υπάρχουν και οι γεώτοποι και γενικότερα η γεωκληρονομιά, το geoheritage. Και αυτή πρέπει να προστατεύεται και αυτή πρέπει να αναδεικνύεται. Εντούτοις πρόκειται για κάτι διαφορετικό, τόσο ως προς την ερμηνεία, τις προδιαγραφές κατηγοριοποίησης όσο και ως προς τις μεθόδους ανάδειξης αλλά και το υφιστάμενο πλαίσιο (UNESCΟ, Ν. 3937/11). Βεβαίως, εδώ έχει δημιουργηθεί το εργαλείο των γεωπάρκων (Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό δίκτυο) το οποίο παρά τα προβλήματά του, έχει βοηθήσει σημαντικά στον τομέα ανάδειξης της γεω-κληρονομιάς.
Δυστυχώς στην περίπτωση της κατεξοχήν μεταλλευτικής κληρονομιάς, δηλ. των παλαιών μεταλλείων/ορυχείων που τερματίζουν τη λειτουργία τους, τα πράγματα είναι χειρότερα, το εθνικό θεσμικό πλαίσιο για εναλλακτικές χρήσεις μετά το κλείσιμο, κυριολεκτικά δεν υφίσταται, τόσο για μεταλλευτικούς όσο για λατομικούς χώρους. Και οι ελάχιστες περιπτώσεις αξιοποίησης, έχουν συντελεστεί με πρωτοβουλία των μεταλλευτικών εταιρειών που τυχόν συνεχίζουν τις εργασίες τους στην ίδια ή σε γειτονική περιοχή.
Για του λόγου το αληθές, οι κυριότερες περιπτώσεις των πρωτοβουλιών αυτών για ανάδειξη και εναλλακτική αξιοποίηση, είναι: α) το Vagonetto το οποίο στήθηκε πάνω στην εξοφλημένη στοά 850 που εξυπηρετούσε κάποτε (μέχρι το 1972) την υπόγεια εκμετάλλευση του βωξίτη στην περιοχή της Γκιώνας, προκειμένου να αναδείξει την ιστορία του βωξίτη και γενικότερα την μεταλλευτική τεχνική και ιστορία της Φωκίδας. β) η πίστα Moto-cross στη Μεγαλόπολη σε χώρο παλαιού ορυχείου λιγνίτη της ΔΕΗ ΑΕ με πρωτοβουλία της εταιρείας γ) η Miloterranean Geo Experience, ένα σύνθετο προϊόν που συνδυάζει γεω- διαδρομές αλλά και ξενάγηση στο ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον της νήσου Μήλου και το Μεταλλευτικό Μουσείο Μήλου, αλλά όπως τονίσαμε (και αυτό ισχύει και για το vagonetto), στηρίζεται στην πρωτοβουλία της ήδη υφιστάμενης ενεργής εξορυκτικής εταιρείας, η οποία έχει αναλάβει όλο το εγχείρημα.
Δυστυχώς, όταν κάτι εξοφληθεί, ειδικότερα για τους δημόσιους χώρους, είτε έχει παραληφθεί εν συνεχεία από το ελληνικό δημόσιο είτε όχι, παραμένει εσαεί εξοφλημένος και αναξιοποίητος χώρος με καμία τύχη, καμία προοπτική. Κι αυτό καταρχήν επειδή ο ισχύον Μεταλλευτικός Κώδικας (ΜΚ, ΝΔ 210/1973 όπως ισχύει) δεν προβλέπει κάτι διαφορετικό. Οι χώροι αυτοί δεν προστατεύονται αντίθετα ρημάζουν και καταστρέφονται. Δείτε τι έχει γίνει τόσα χρόνια στη Σέριφο, στο Λαύριο, στη Θάσο που παρότι κορυφαία μνημεία μεταλλευτικής παρακαταθήκης, ουσιαστικά ρημάζουν στην απραξία και την λήθη…
Αυτό πρέπει να αλλάξει. Θα πρέπει να δίνεται η δυνατότητα της εναλλακτικής αξιοποίησης που θα παραχωρείται με διαγωνιστική διαδικασία ή και απευθείας υπό προϋποθέσεις. Με μια βασική κατά την άποψή μου γραμμή πολιτικής που θα πρέπει να τηρείται απαρέγκλιτα: να διατηρείται και να αναδεικνύεται -σε κάθε περίπτωση- η μεταλλευτική κουλτούρα, η μεταλλευτική ιστορία, ο τεχνικός μας πολιτισμός. Δεν θα κάνουμε τα μνημεία μας καφετέριες, εντούτοις μπορούν να φιλοξενούν και καφετέριες, όταν πληρούν τους βασικούς στόχους που τίθενται και την ανωτέρω αρχή. Από το να προσπερνάμε αβλεπεί την καθημερινή σύληση της δημόσιας περιουσίας από διάφορους επιτήδειους καλύτερα να την εκμισθώσουμε επωφελώς αλλά και με όρους που θα την προστατεύουν και θα την αναδεικνύουν. Το διακύβευμα είναι πάντα το ίδιο, η λύση είναι επίσης πολύ γνωστή σε όλους αλλά σπανίως εφαρμοζόμενη ορθά και με win-win προοπτική.
Aνάλογη ρύθμιση πρέπει να γίνει και για τα λατομεία, όταν φυσικά αυτά είναι εξοφλημένα και δεν τίθεται θέμα επαναλειτουργίας τους. Και ακόμη όταν η όποια εναλλακτική δυνατότητα μετά την πρωτογενή χρήση συμβαδίζει με τα θεσμοθετημένα χωροταξικά και τις χρήσεις γης της εκάστοτε περιοχής. Αν εξαιρέσουμε την περίπτωση του Αλούλα στον Διόνυσο Πεντέλης, το ανοικτό μουσείο λατομικής τέχνης που έχει διαμορφωθεί στα παλαιά λατομεία του Διονύσου αλλά και τα «νταμαροθέατρα» της Αττικής, δεν νομίζω να υπάρχουν άλλες περιπτώσεις που λατομεία αποδόθηκαν σε άλλες χρήσεις.
Γιατί άραγε τα λατομεία της Ανατολικής Αττικής (του Κορωπίου ή του Μαρκοπούλου κλπ) να μην μπορούν να αποτελέσουν εναλλακτικούς χώρους για αναψυχή ή χώρους εκδηλώσεων; Θυμίζω για παράδειγμα το πρώην λατομείο ασβεστολίθου στο Dalhala της βόρειας Σουηδίας που έχει μετατραπεί σε μια σκηνή μουσικών και λοιπών εκδηλώσεων παγκόσμιας εμβέλειας. Γιατί άραγε τα λατομεία στην Μήλο ή και αλλού να μην έχουν επίσης μια τέτοια δυνατότητα ; Γιατί τα λατομεία της Χασάμπαλης στην Θεσσαλία που μας κληροδότησαν τον Πράσινο Θεσσαλικό Λίθο ( Verde antico) ένα από τα πλέον φημισμένα πετρώματα της Ύστερης Αρχαιότητας (1ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ.) που “έντυσε” την Αγια Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη, τον Άγιο Μάρκο στην Βενετία, και πολλά άλλα μνημεία σε όλο τον κόσμο, να μην μπορούν να αποτελέσουν έναν πόλο έλξης επιστημονικού τουρισμού και βιομηχανικής αρχαιολογίας; Είναι καλύτερα αυτό που γίνεται σήμερα, δηλ., όλα τα ανενεργά λατομεία να προορίζονται κυρίως για χωματερές και απόθεση αποβλήτων (οικιακών, βιομηχανικών ακόμη και τοξικών). Ενώ την ίδια στιγμή διενεργείται σε αυτά και παράνομη λατόμευση;
Για όσους αναρωτιούνται φέρνοντας ως παράδειγμα τα «νταμαροθέατρα», οι εξαιρέσεις των παλιών λατομείων που «θεατροποιήθηκαν» (Κατράκειο θέατρο, Θέατρο Βράχων Μελίνα Μερκούρη, θέατρο Πέτρας) αποτελούν ειδικές περιπτώσεις που επιλήφθηκαν οι οικείοι Δήμοι. ο τέως Οργανισμός Αθήνας και το Υπουργείο Πολιτισμού και δεν σχετίζονται με την μεταλλευτική/λατομική νομοθεσία.
H λησμονιά και η λήθη δεν ταιριάζουν στην Ελληνική Μεταλλεία, όπως γενικότερα δεν ταιριάζουν στον Πολιτισμό μας. Από τις πρώτες εξορυκτικές προσπάθειες που έχουν εντοπιστεί σε όλη την Ευρώπη και είναι η εξόρυξη της ώχρας στη Θάσο (θέση Τζίνες, προϊστορική εποχή) και του αργυρούχου μολύβδου στο Θορικό (αρχαίες στοές πάνω από 3000 χρόνια πΧ) μέχρι το πρόσφατο μεταλλευτικό παρελθόν του 19ου και 20ου αιώνα. Η ύπαρξη του κατάλληλου προς τούτο θεσμικού πλαισίου για την διατήρηση και ανάδειξη κρίνεται εξαιρετικά σημαντική. Όπως κάποτε με τον νόμο του 1861 και μέσα σε μία δεκαετία αναγεννήθηκε η μεταλλευτική δραστηριότητα στην τόπο μας και είχαμε την χρυσή εποχή των μεταλλείων (1870-1907), είναι καιρός να διαμορφώσουμε ένα νέο πλαίσιο που θα επιτρέπει να μην χαθούν τουλάχιστον τα χνάρια και η ακεραιότητα αυτής της παρακαταθήκης. Λεφτά ..υπάρχουν, ή -κι αν δεν υπάρχουν- θα βρεθούν. Το ζήτημα είναι να μην χάσουμε το όνειρο…
Το πρώτο μέρος του άρθρου εδώ
*O κ. Πέτρος Τζεφέρης είναι διδάκτωρ ΕΜΠ & συγγραφέας, αναδημοσίευση από το http://www.huffingtonpost.gr