Η σημαντικότερη εξορυκτική δραστηριότητα, η οποία έχει σημαδέψει την οικονομία και το τοπίο της Τήνου, στο βόρειο κυρίως τμήμα της, είναι αυτή των λατομείων μαρμάρου.
Τα τηνιακά μάρμαρα συναντώνται σε ευρήματα της ρωμαϊκής αρχαιότητας και του μεσαίωνα, ενώ από τον 13ο αιώνα η εξόρυξη και χρήση των τηνιακών μαρμάρων επεκτείνεται. Ως τον 19ο αιώνα, η λατόμευση των μαρμάρων, στα λατομεία («νταμάρια» ή «πελεκανιές») δεν ήταν συστηματική, κάθε μαρμαροτεχνίτης ήταν και λατόμος κάθε φορά που χρειαζόταν μάρμαρο για κάποια εργασία.
Η βιομηχανική εκμετάλλευση των μαρμάρων του νησιού αρχίζει τον 19ο αιώνα και εντείνεται από τις αρχές του 20ού αιώνα, ενώ η οικοδόμηση των ελληνικών νεοκλασικών πόλεων, από το 1835, αυξάνει τη ζήτηση για τηνιακό μάρμαρο.
Αναγνωρίσιμα σημάδια της νεότερης πλούσιας εξορυκτικής και μαρμαρογλυπτικής δραστηριότητας βρίσκονται στον καθολικό ναό Αγίου Διονυσίου της Αθήνας. Οι μονολιθικοί ύψους έξι μέτρων κίονες του ναού από πράσινο μάρμαρο εξορύχθηκαν από το τηνιακό λατομείο του αρχιτέκτονα και επιχειρηματία Σταμάτη Κλεάνθη στον Πάνορμο. Κατά τον 19ο αιώνα οι μαρμάρινοι όγκοι κόβονταν ακόμη με την αρχαία μέθοδο της «φάλκας». Από την αρχή του 20ού αιώνα ακολουθήθηκε σε ορισμένα λατομεία της Τήνου μία μέθοδος μηχανικής συρματοκοπής η οποία επιτάχυνε και εκβιομηχάνισε την παραγωγή. Την εισήγαγε η εταιρεία “Marmor Ltd” που εκμεταλλεύτηκε με ατμοκίνητα μηχανήματα λατομεία στην Πεντέλη, στη Σκύρο, στην Πάρο, στους Αχινούς και τα Χούσουλα της Τήνου.
Η εταιρεία “Marmor Ltd” (ιδρ. 1896/97) είχε αγοράσει στους Αχινούς, στην Τήνο, το λατομείο του Γερμανού πρέσβη Karl Kloebe που ανήκε παλαιότερα στον Βαυαρό γλύπτη Seigel. Μετά το 1910, η εκμετάλλευση συνεχίστηκε, έως το 1938, από την εταιρεία “Grecian Marble”, διάδοχο της “Marmor Ltd”. Μεταπολεμικά, τα λατομεία της “Grecian Marble” περιήλθαν στην «Α.Ε.Β.Ε. Λατομείων Μαρμάρου Διονύσου-Πεντέλης», η οποία τα εκμεταλλεύεται ως σήμερα. Στη σύγχρονη λατόμευση για τη ρηγμάτωση του πετρώματος και την απόσπαση των όγκων από το πέτρωμα χρησιμοποιείται πλέον και δυναμίτης ή «φουρνέλο». Οι όγκοι ή «τάκοι» του μαρμάρου, μετά την απόσπαση τους και προτού μεταφερθούν από το λατομείο υφίσταντο επεξεργασία με λάξευση «πελέκημα» με το χέρι ή με κομπρεσέρ.
Πηγή: Κεφάλαιο «Τήνος» στο βιβλίο Ορυχεία στο Αιγαίο – Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, Ν. Μπελαβίλας & Λήδα Παπαστεφανάκη (επιμ.), εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2009, σ. 210-221 (όπου και αναλυτικά στοιχεία και τεκμηρίωση για τις επιχειρήσεις και τις εγκαταστάσεις των λατομείων μαρμάρου της Τήνου και για τις άλλες εκμεταλλεύσεις εξόρυξης στο νησί).
Φωτογραφίες: Σπύρος Στάβερης, http://www.lifo.gr/articles/almanac/154224.