Η θηραϊκή γη και το ορυκτολογικό μουσείο Σαντορίνης

Artworks από τη λάβα του ηφαιστείου, Museum of
Minerals & Fossils, Santorini, 2016

Η Θηραϊκή γη, ηφαιστειογενές προϊόν με αμμώδη σύσταση, που προήλθε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, καλύπτει ολόκληρη σχεδόν την επιφάνεια των νήσων Θήρα, Θηρασία και Ασπρονήσι .

Οι διάφορες λάβες, κόκκινες και μαύρες, εναλλάσσονται με επιστέγασμα την ποζολανική τέφρα, την άσπρη «θηραϊκή γη», την «ηφαιστειακή σποδό», την «άσπα», όπως τη λένε οι ντόπιοι.

Παλαιές σκάλες φόρτωσης θηραϊκής γης, Σαντορίνη

Η θηραϊκή γη είναι ένα σπουδαίο οικοδομικό υλικό. Περιέχει οξείδια του πυριτίου σε σύμπλοκα άλατα μετάλλων και όταν αναμειχθεί με ασβέστη δίνει ένα ισχυρό κονίαμα, το οποίο σκληραίνει σε δυσμενείς συνθήκες υγρασίας ακόμη και κάτω από το νερό. Δεν κατατρώγεται από τη θάλασσα και με τα χρόνια σκληραίνει ακόμα περισσότερο. Η σπουδαιότητα της θηραϊκής γης ως οικοδομικού υλικού σε μεγάλα έργα, λιμενικά και άλλα (διώρυγα του Σουέζ, λιμάνι της Αλεξάνδρειας και της Κωστάντζας), και η μεγάλη ζήτηση δημιούργησαν στο παρελθόν τα ορυχεία θηραϊκής γης στην Οία, στα Φηρά, στο Ακρωτήρι και στη Θηρασιά.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα, η εξόρυξη της ηφαιστειογενούς τέφρας γινόταν από διαφόρους μικροϊδιοκτήτες της επιφάνειας στην οποία απαντά η τέφρα στη Θήρα και τη Θηρασία. Η εξόρυξη κόστιζε λίγο και ήταν υπαίθρια, η μεταφορά της ήταν εύκολη, και σταδιακά η κατανάλωση αύξανε, εφόσον το προϊόν διοχετευόταν στην οικοδομική βιομηχανία.

Λόγω  της σχετικής ευκολίας της εκμετάλλευσης, ένα πλήθος μικροπαραγωγών δραστηριοποιείται από τα μέσα του 19ου αιώνα και έως το 1970 στην εξόρυξη της ηφαιστειογενούς τέφρας με υποτυπώδεις μεθόδους και στοιχειώδεις υποδομές, συχνά χωρίς μηχανικά μέσα, μετατρέποντας τα αμπέλια σε ορυχεία. Η εκμετάλλευση της θηραϊκής γης αποτέλεσε έτσι ένα επιπλέον εισόδημα για τους κατοίκους το νησιού.

Μουσείο Ορυκτών & Απολιθωμάτων, Σαντορίνη

Στην Οία τα (πρώην) ορυχεία της θηραϊκής γης βρίσκονται στο βορειοανατολικό μέρος του οικισμού ενώ μεγάλη έκταση καταλαμβάνουν στο νότιο μέρος των Φηρών, όπου σταμάτησαν να λειτουργούν τα τελευταία 12-15 χρόνια.

Η τουριστική ανάπτυξη της Σαντορίνης από την δεκαετία του 1970 δημιούργησε ισχυρές πιέσεις για τη διακοπή της λειτουργίας των ορυχείων, προκειμένου να προστατευθεί το ιδιαιτέρου κάλλους φυσικό περιβάλλον.

Η επιφανειακή εξόρυξη και η ελεύθερη φόρτωση της θηραϊκής γης από τις πλαγιές της καλντέρας επέφεραν αλλοιώσεις στο φυσικό και οικισμένο περιβάλλον. Έτσι, μετά από έναν αιώνα έντονης εξορυκτικής δραστηριότητας, δεν χορηγούνται πλέον στα ορυχεία θηραϊκής γης οι αναγκαίες (βάσει του Ν.669/1977) άδειες εκμετάλλευσης ορυχείων βιομηχανικών ορυκτών, και από  τις αρχές του 1980 κλείνουν σταδιακά οι περισσότερες επιχειρήσεις. Το 1984 διακόπτεται με νόμο η εκμετάλλευση όλων των ορυχείων θηραϊκής γης που δεν διέθεταν άδεια εκμετάλλευσης ορυχείων βιομηχανικών ορυκτών.

Το ηφαιστειακό τοπία της Κόκκινης Παραλίας στη Σαντορίνη

Τα ορυχεία θηραϊκής γης της Σαντορίνης είναι ένα μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς, είναι ένα ανοικτό γεωλογικό μουσείο, αλλά παράλληλα είναι ένας ζωντανός μάρτυρας της ιστορικής και κοινωνικής εξέλιξης του νησιού. Τα ορυχεία είναι μνημεία, στα οποία έχει αποτυπωθεί με δραματικό τρόπο ο σκληρός μόχθος των ανθρώπων, των απλών εργατών που δούλευαν σε αυτά, διακινδυνεύοντας συχνά τη ζωή τους και παλεύοντας καθημερινά με τον ίδιο τους τον τόπο.

Μουσείο Ορυκτών & Απολιθωμάτων

Ολες οι φωτογραφίες είναι του Βασίλη Στεργίου.

[επιμέλεια: Π. Τζεφέρης]

Πηγές:

Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορικά Μεταλλεία στο Αιγαίο, 19ος-20οςαιώνας, (Μήλος 3-5.10.2003), Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2005, σ. 255-258

«Ορυχεία του Αιγαίου» (Εκδ. Μέλισσα)