Αν κάποιος θελήσει να προβεί σε εκτίμηση για τα μελλούμενα της ανθρωπότητας θα πρέπει να εξετάσει κατ’αρχήν δύο παραγόντες: τον παγκόσμιο πληθυσμό και το παγκόσμιο ΑΕΠ. Αυτή τη στιγμή ο παγκόσμιος πληθυσμός είναι περίπου 7 δισ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις διεθνών οργανισμών (π.χ. ΟΗΕ, Παγκόσμια Τράπεζα κλπ.) το 2050 ο παγκόσμιος πληθυσμός εκτιμάται πως θα φτάσει περίπου στα 10 δισ. Ταυτόχρονα, σύμφωνα με άλλες μελέτες, το 2050 το παγκόσμιο ΑΕΠ θα αυξάνεται με μέσο ετήσιο ρυθμό 3% περίπου. Για παράδειγμα, σύμφωνα με κάποιες μελέτες ενώ σήμερα το συνολικό ΑΕΠ της Αφρικής εκτιμάται περίπου στα 3 τρις. δολλάρια, το 2050 αναμένεται να εκτοξευθεί στα 29 τρις. δολλάρια. Το κατά κεφαλήν εισόδημα ορισμένων Αφρικανικών χωρών εκτιμάται ότι το 2050 θα πλησιάζει το αντίστοιχο της Γερμανίας. (Μόλις πρόσφατα δε, ο Bill Gates εκτίμησε πως μέχρι το 2035 δεν θα υπάρχουν παρά ελάχιστες φτωχές χώρες. Σύμφωνα με τον Gates, μέχρι το 2035 η πλειοψηφία των σημερινών φτωχών κρατών θα έχουν μετατραπεί σε μεσαίου ή υψηλού εισοδήματος κράτη). Η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και του παγκόσμιου ΑΕΠ θα έχουν κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές επιπτώσεις. Στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι η εξέταση αυτών των επιπτώσεων. Θα επικεντρώσω συνοπτικά την προσοχή μου στις σπάνιες γαίες. Προσοχή: μιλάμε για 3 δισ επιπλέον καταναλωτές σε σχέση με σήμερα και μία σημαντική αύξηση του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Τα 10 δισ. ανθρώπων του 2050 θα πρέπει να τραφούν, να ζεσταθούν, να μετακινηθούν, να επικοινωνήσουν μεταξύ τους και να ικανοποιήσουν ταυτόχρονα όλες τις υπόλοιπες καταναλωτικές τους ανάγκες. Όλα τα προαναφερόμενα αποτελούν άλλωστε και μέρος του δείκτη επιπέδου διαβίωσης της κοινωνίας μας. Της ποιότητας ζωής μας. Μέχρι και πριν από 100 χρόνια, λιγότερα από μια ντουζίνα υλικά ήταν σε ευρεία χρήση για την κάλυψη των τότε βασικών ανθρώπινων αναγκών: ξύλο, τούβλο, ασήμι, χρυσός, χαλκός, σίδηρος και ορισμένα πλαστικά. Σήμερα, το μικροτσίπ ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή περιέχει 60 περίπου διαφορετικά υλικά. Ορισμένα από αυτά τα υλικά προέρχονται από σπάνιες γαίες.
Ενδεικτικά, κάθε ηλεκτροκίνητο αυτοκίνητο περιέχει περίπου 27 κιλά σπάνιων γαιών. Μία ανεμογεννήτρια των 2MW εκτιμάται πως περιέχει περίπου 340-420 κιλά σπάνιων γαιών. Μία ανεμογεννήτρια των 3MW περιέχει περίπου 1 τόνο σπάνιων γαιών. Στον τομέα της ιατρικής, ο μαγνήτης ενός μαγνητικού τομογράφου μπορεί να ζυγίζει από 680 κιλά εώς 1 τόνο. Το μεγαλύτερο βάρος ενός τέτοιου μαγνήτη οφείλεται στην παρουσία των σπάνιων γαιών. Η οθόνη μίας τηλεόρασης flat screen περιέχει περίπου 10 γραμμάρια σπάνιων γαιών. Κάθε notebook περιέχει επίσης περίπου 10 γραμμάρια σπάνιων γαιών. Ο μαγνήτης NdFeB ενός κινητού τηλεφώνου (ο οποίος κάνει το κινητό να δονείται) περιέχει 0.1 γραμμάριο νεοδύμιου. Εκτιμήσεις αναφέρουν πως το 2014 ο αριθμός των κινητών τηλεφώνων θα ξεπεράσει τον παγκόσμιο πληθυσμό και θα φτάσει περίπου στις 7.3 δις συσκευές. Αυτό αντιστοιχεί σε μία ποσότητα 730 τόνων νεοδύμιου/έτος (κάθε κινητό περιέχει και άλλες σπάνιες γαίες). Στο σημείο αυτό θα παρακαλούσα τον αναγνώστη, κάθε φορά που αγοράζει μία ηλεκτρονική συσκευή ή βλέπει στα δελτία ειδήσεων καταναλωτές να συνοστίζονται από τα ξημερώματα σε ουρές έξω από καταστήματα ηλεκτρονικών ειδών για να αγοράσουν ένα gadget που μόλις κυκλοφόρησε, να φέρνει στο νου του πως αυτά τα προϊόντα απαιτούν μεγάλες ποσότητες σπάνιων γαιών οι οποίες πρέπει, κυρίως, να εξορυχθούν από ορυχεία, με σεβασμό πάντα στο περιβάλλον και στους ανθρώπους. Αυτό απαιτεί άλλωστε η περιβαλλοντική συναισθηματική νοημοσύνη.
Το 2011 οι ανάγκες των 7 δισ ανθρώπων του πλανήτη καλύπτονταν από την παραγωγή 137 χιλιάδων τόνων σπάνιων γαιών οι οποίες προήλθαν κυρίως από την Κίνα. Για το 2014 η ζήτηση σε σπάνιες γαίες αναμένεται να αυξηθεί στους 190 χιλιάδες τόννους. Αυτές οι ανάγκες αναμένεται όπως είναι φυσικό να αυξηθούν με την παρέλευση των ετών καθώς τα παγκόσμιο ΑΕΠ και ο πληθυσμός της Γης θα αυξάνουν. Η εξάλειψη των φτωχών κρατών και η μετατροπή τους σε μεσαίου ή υψηλού εισοδήματος κράτη θα συμβάλλει ακόμη περισσότερο στην αύξηση της παγκόσμιας κατανάλωσης καθώς οι καταναλωτές αυτών των κρατών θα διψούν για όλο περισσότερα προϊόντα στα οποία δεν είχαν μέχρι πρότινος πρόσβαση λόγω οικονομικής δυσχέρειας.. Η υποκατάσταση των σπάνιων γαιών με άλλα τεχνητά υλικά δεν χρηματοδοτείται όσο αναμενόταν από τις ενδιαφερόμενες εταιρείες. Η παγκόσμια αγορά δηλαδή προεξοφλεί πως η υποκατάσταση των σπάνιων γαιών είτε δεν θα γίνει καθόλου, είτε θα καθυστερήσει πάρα πολύ. Όσο αφορά την ανακύκλωση των σπάνιων γαιών, αυτή βρίσκεται σε εμβρυακά στάδια και δεν καλύπτει τη ζήτηση. Ίσως γι’αυτούς τους λόγους πρόσφατα (Σεπτέμβριος 2013) η Ρωσία ανακοίνωσε πως μέχρι το 2018 θα επενδύσει 1 δισ δολλάρια στην παραγωγή/εξόρυξη σπάνιων γαιών (στην πρώην Σοβιετική Ένωση όποιος τολμούσε να αναφερθεί απλώς και μόνο στις λέξεις «σπάνιες γαίες» αντιμετωπίζονταν με…όχι και τόσο κομψό τρόπο).
Δεν είναι σοφό να κάνουμε προβλέψεις για τα μελλούμενα. Μόνο εκτιμήσεις μπορούμε να κάνουμε, γνωρίζοντας πως αυτές εμπεριέχουν αβεβαιότητα. Ένα είναι σχεδόν βέβαιο: πως η ανθρωπότητα οδεύοντας προς το 2050 βρίσκεται σήμερα μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Οι ανάγκες των μελλούμενων γενεών σε σπάνιες γαίες, αλλά και των υπόλοιπων ορυκτών, πρέπει να καλυφθούν με όρους βιώσιμης ανάπτυξης.
* Ο Σωτήρης Ν. Καμενόπουλος είναι Διπλ. Μηχανικός Παραγωγής και Διοίκησης (M.Eng.), Υποψήφιος Διδάκτωρ Πολυτεχνείου Κρήτης, Σχολή Μηχανικών Ορυκτών Πόρων
Γεωπολιτική και σπάνιες γαίες