Εισαγωγή. Η ιστορία της Κύπρου είναι στενά συνδεδεμένη με το aes cyprium που στα λατινικά σημαίνει «το μέταλλο από την Κύπρο». Το νησί έδωσε στο μέταλλο αυτό το λατινικό του όνομα. Το aes cyprium, με το πέρασμα του χρόνου, συντομεύθηκε σε cyprium και cuprum. Μετά οι Άγγλοι το είπαν copper, οι Ισπανοί cobre, οι Γερμανοί kupfer, οι Γάλλοι cuivre και οι Σουηδοί koppar.
Ένα παραγωγικό και εμπορικό κέντρο στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Κύπρος στην αρχαιότητα αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες πηγές χαλκού. Το μαρτυρούν λιγοστά αντικείμενα από αυτοφυή χαλκό της Χαλκολιθικής εποχής. Ωστόσο, η κύρια φάση της εξόρυξης και επεξεργασίας του αναπτύχθηκε κατά την ομώνυμη Εποχή του Χαλκού (2500-1000 π.Χ.). Στην περίοδο αυτή η Κύπρος εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα παραγωγικά και εμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου. Η μεγάλη συνεισφορά του νησιού στην εκμετάλλευση και διάθεση χαλκού διήρκεσε μέχρι την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 500 μ.Χ.
Στα αρχαιολογικά ευρήματα που επιβεβαιώνουν τα πιο πάνω ανήκουν αρχαίες στοές, τάλαντα χαλκού, κλίβανοι εκκαμίνευσης, εργαλεία, κεραμικά ακροφύσια, χάλκινα ειδώλια θεοτήτων κ.α. Αναπτύχθηκαν αστικά κέντρα, κάποια από τα οποία εξελίχθηκαν σε σημαντικά εμπορικά λιμάνια, όπως το Κίτιον, το Χαλά Σουλτάν Τεκκέ και η Έγκωμη Εικ. 1).
Το σημαντικότερο, ωστόσο, στοιχείο για την έκταση της εξόρυξης και κατεργασίας των μεταλλευμάτων χαλκού στην αρχαιότητα είναι οι μέχρι και 100 σωροί σκουριών, που εντοπίσθηκαν στις λεγόμενες μαξιλαροειδείς λάβες του οφιολιθικού συμπλέγματος του Τροόδους (Εικ. 1). Οι σωροί περιλαμβάνουν περίπου 4 εκατομμύρια τόνους σκουριάς, που αποτελούν τα κατάλοιπα της επεξεργασίας 200.000 τόνων καθαρού χαλκού.
Κέντρο θεραπευτικής ιατρικής. Όλα τα πιο πάνω είναι λιγότερο ή περισσότερο γνωστά, τόσο στην επιστημονική κοινότητα, όσο και στο ευρύτερο κοινό. Φαντάζομαι, ωστόσο, ότι είναι πολύ λιγότεροι εκείνοι που γνωρίζουν πως στην αρχαιότητα η Κύπρος υπήρξε και σημαντικό κέντρο θεραπευτικής ιατρικής. Αυτό ξεκίνησε από τη διαπίστωση πως, εκτός από τούς ωραίους κρυστάλλους και τα χρώματα τους, κάποια ορυκτά έχουν και θεραπευτικές ιδιότητες. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνου, Γ. (2005), αυτή η ανακάλυψη ενδεχόμενα να συνδέεται αρχικά με την χρήση των μεταλλικών αλάτων για επούλωση πληγών από ατυχήματα στα υπόγεια μεταλλεία της αρχαιότητας.
Η πρώτη γραπτή αναφορά για την εξάσκηση της ιατρικής επιστήμης στην Κύπρο βρίσκεται σε ορειχάλκινη πλάκα (Εικ. 2), που βρέθηκε στα ερείπια του αρχαίου Ιδαλίου (σημερινό Δάλι, 17 χλμ. νότια της Λευκωσίας) και τώρα στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Αναφέρεται στον τρόπο ανταμοιβής του γιατρού Ονάσιλου από το βασιλιά του Ιδαλίου Στασίκυπρο για την περίθαλψη των τραυματιών των πολέμων με τους Πέρσες και τους Φοίνικες τον 5ο αιώνα π.Χ. Είναι, επίσης, ενδιαφέρον ότι είναι γραμμένη στην Αρκαδοκυπριακή διάλεκτο, μία από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής, την οποία ομιλούσαν στην κεντρική Πελοπόννησο και στην Κύπρο.
Τα φάρμακα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν μεταλλικές ενώσεις του χαλκού, σιδήρου και ψευδαργύρου. Σε αυτή τη δημοσίευση θα περιοριστούμε σε ένα από αυτά, το χαλκανθές ή χάλκανθο, δηλ. το θειϊκό χαλκό (CuSO4·5H2O), κοινώς «γαλαζόπετρα». Ο Στράβων στα Γεωγραφικά του (28 μ.Χ.) γράφει για την κυπριακή πόλη της Ταμασσού, όπου «μέταλλά τε χαλκοῦ ἐστιν ἄφθονα… ἐν οἷς τό χαλκανθές γίνεται καί ὁ ἰός τοῦ χαλκοῦ, πρός τάς ἰατρικάς δυνάμεις χρήσιμα…».
Ο Διοσκουρίδης (1ος αιώνας μ.Χ.) αναφέρει ότι το χαλκανθές είναι ένα πηχτό διάλυμα που γίνεται από υγρά που διηθούνται μέσα από το έδαφος και πέφτουν σταγόνα-σταγόνα, για τούτο και όσοι εργάζονταν στα κυπριακά μεταλλεία το ονόμαζαν «σταλακτόν». Στις εικόνες 3-6 φαίνονται καθαρά οι διαδικασίες δημιουργίας του χαλκανθούς, ακριβώς έτσι όπως τις περιέγραψε ο Διοσκουρίδης. Οι φωτογραφίες πάρθηκαν σε στοά της Καμάριζας Λαυρίου (θέση Ιλάριον) από το φίλο Ηρακλή Κατσάρο, ένα ακούραστο ερευνητή της μεταλλευτικής Λαυρεωτικής.
Εξ άλλου στο σύγγραμμα του «Περί ύλης Ιατρικής», ο Διοσκουρίδης περιέγραψε τις θεραπευτικές ιδιότητες και την εξαιρετική ποιότητα των κυπριακών ορυκτών φαρμάκων, γεγονός που συνέβαλε στη μεγάλη ζήτηση τους. Είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι, από τα 16 ορυκτά φάρμακα που περιγράφει, τα 14 προέρχονται από τα χαλκούχα κοιτάσματα της Κύπρου.
Ο γιατρός Γαληνός, ένας από τους γνωστότερους γιατρούς της αρχαιότητας, ήρθε στην Κύπρο για να δει προσωπικά τον τρόπο της παρασκευής του στα μεταλλεία της. Πήρε μεγάλες ποσότητες προϊόντων του χαλκού για φαρμακευτικούς σκοπούς, ενώ στο έργο του «Περί της των απλών φαρμάκων κράσεως και δυνάμεως» περιγράφει το τρόπο συλλογής του ορυκτού.
Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος, στο έργο του «Naturalis», αναφέρεται λεπτομερώς στις θεραπευτικές ιδιότητες του κυπριακού χαλκάνθου: Όταν πίνεται συντελεί στην απόρριψη των σκουληκιών της κοιλιάς, καθαρίζει το στομάχι και, όταν στάζεται στα ρουθούνια, σταματά την αιμορραγία τους και καθαρίζει το κεφάλι. Σταματά, επίσης, το αίμα των αιμορροΐδων. Θεραπεύει τις αρρώστιες των ματιών και τα έλκη του στόματος. Καθαρίζει τις πληγές, ξεπρήζει τις αμυγδαλές, τοποθετούμενο πάνω σε έμπλαστρα ανακουφίζει από τους πόνους και, όταν χύνεται μέσα στ’ αυτιά, θεραπεύει τη βαρηκοΐα (σύνδεσμοςː www.polignosi.com).
Aes cyprium εναντίον COVID-19; Όπως προαναφέρθηκε, οι αρχαίοι πολιτισμοί είχαν αναγνωρίσει το χαλκό, πριν από περισσότερο από 5.000 χρόνια, ως ζωτικής σημασίας για την υγεία. Εκτός από τα φάρμακα, από μέταλλα και κράματα μετάλλων, όπως το χαλκό, τον μπρούντζο, τον κασσίτερο, το σίδηρο, τον χάλυβα, τον ψευδάργυρο, τον ορείχαλκο, το μόλυβδο και πολύ σπάνια τα ευγενή μέταλλα (άργυρο, χρυσό), κατασκευάζονταν τα ιατρικά εργαλεία. Εξάλλου, για χιλιετίες, στην Ινδία οι άνθρωποι έπιναν από χάλκινα κύπελλα, ενώ στην Κύπρο, Ελλάδα, Τουρκία, κτλ. έφτιαχναν (και φτιάχνουν) τον καφέ τους σε χάλκινο μπρίκι. Αργότερα, ο χαλκός μας έφερε το νερό και το ηλεκτρικό ρεύμα στα σπίτια μας, ενώ αποτέλεσε και βασικό κατασκευαστικό υλικό σε κτίρια. Ωστόσο, στον 20ό αιώνα πολλές εφαρμογές του, όπως π.χ. τα χάλκινα πόμολα και κάγκελα, αντικαταστάθηκαν από φθηνότερα και κομψότερα υλικά (πλαστικά, γυαλί, αλουμίνιο και ανοξείδωτο χάλυβα). Οι κατασκευαστές και οι αρχιτέκτονες αγνόησαν, για κυρίως οικονομικούς λόγους, ότι ο χαλκός είναι ένα φυσικό, αδρανές και αντιμικροβιακό υλικό.