[του Σ. Μανωλιούδη, γεωλόγου]
Περιγράψαμε σε προηγούμενα άρθρα μερικά από τα (εκατοντάδες) λατομεία της Κρήτης, διαφόρων περιόδων, τα οποία έδωσαν τα δομικά υλικά και τις πρώτες ύλες των μνημείων πολιτισμού της μεγαλονήσου:
1. Θαλάσσιο φρούριο Ηρακλείου
2. Αρχαία λατομεία Σητείας
3. Αρχαία λατομεία Ελούντας
4. Αρχαία λατομεία Ηρακλείου
5. Αρχαία λατομεία Ρεθύμνου
6. Αρχαία λατομεία Χανίων
Ο τρόπος εξόρυξης στην πορεία του χρόνου δεν άλλαξε ιδιαίτερα. Χάραζαν γύρω από το υπό εξόρυξη γωνιόλιθο κανάλια (φάλκες) και με τη χρήση σφηνών σε κάποιες περιπτώσεις τον αποκολλούσαν. Το πλάτος των τομών αυτών κυμαίνεται από 8 – 40 εκατοστά και το βάθος από 25 – 150 εκατοστά του μέτρου. Το βασικό εργαλείο που χρησιμοποιούσαν ήταν ο τύκος, ένα κασμάς με αιχμηρό άκρο. Στα Μάλια βρέθηκε τύκος μινωικής εποχής αλλά και στις μεταγενέστερες περιόδους ήταν το βασικό εργαλείο εξόρυξης. Στα Μάλια επίσης βρέθηκε πριόνι (λιθοπρίων) ο οποίος χρησιμοποιήθηκε από τους Μινωίτες, σύμφωνα με τους Γάλλους ανασκαφείς, για διάνοιξη καναλιών (τα οποία όμως, εξ όσων γνωρίζω, δεν βρέθηκαν)σε μαλακά πετρώματα.
Σε κάποιες περιπτώσεις η μέθοδος Pointille δηλαδή η δημιουργία του καναλιού με τη χρήση βελονιού πιστοποιείται από το ίχνος που αφήνει στο τέρμα της τομής. Επίσης φωλιές για μεταλλικές σφήνες υπάρχουν σε κάποια λατομεία. Είναι μυθοπλασία η χρήση ξύλινων σφηνών, στις οποίες έριχναν νερό για να φουσκώσουν, αφού δεν επιβεβαιώνεται από τα ευρήματα.
Σε εξόρυξη γωνιόλιθων στο Βαθύ Λίθινου για κατασκευή αλυκής πιθανότατα τα κανάλια που χαράχθηκαν αφήνουν πολλά ερωτηματικά. Το πλάτος τους είναι 1,5 έως 2 εκατοστά και το βάθος τους περί τα 40 εκατοστά αντί του συνηθισμένου πλάτους 8-18 εκατοστά. Με τι εργαλείο και ποια τεχνολογία έγινε αυτή η τομή; Ας δούμε αναλυτικά τούτο το αίνιγμα. Η αλυκή βρίσκεται στη θέση «Παπά Μπόντα» στο Βαθύ δίπλα στο ακρωτήριο Λίθινο στα νότια του νομού Ηρακλείου.
Ακολουθώντας το δύσβατο χωματόδρομο από τη Μονή Οδηγήτριας φτάνουμε σε ένα υπέροχο όρμο που χρησιμοποιήθηκε στις διάφορες χρονικές περιόδους ως λιμάνι. Η κεραμική που βρέθηκε εκεί, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, είναι μινωική, κλασικής εποχής και Τουρκοκρατίας. Το βάθος του κόλπου στην είσοδο ξεπερνά τα 50 μέτρα (εξού και το όνομα Βαθύ) και υπάρχουν λαξεύματα στην ακτή που μοιάζουν με αποβάθρες και διασώζουν δέστρες πλοίων και χαραγμένες δεξαμενές (αλυκές;).
Εντυπωσιακοί γεωλογικοί σχηματισμοί δομούν την περιοχή. Κυριαρχεί ο μαργαϊκός ασβεστόλιθος του ανώτερου μειόκαινου (6-12 εκ χρόνια πριν) που περιέχει πολλά απολιθώματα.
Προχωρώντας προς το βόρειο άκρο της εισόδου του κόλπου συναντούμε ρήγματα να κόβουν σαν μαχαίρι το πέτρωμα. Στα κοιλώματα του πετρώματος αποτίθεται αλάτι. Τις μέρες με τρικυμία το θαλασσινό νερό γεμίζει τις κοιλότητες και τις ηλιόλουστες μέρες αυτό εξατμίζεται. Οι αλατσάδες ακόμα και σήμερα παίρνουν το αλάτι για τις ανάγκες τους.
Στην περιοχή βρεθήκαμε με τον καλό φίλο Νίκο Κουτεντάκη ή Ψαλιδάκη από τη Γέργερη. Είναι ο άνθρωπος που βρήκε ένα κλήμα άγνωστης ποικιλίας σε τράφο κοντά στον Κρητοβενετικό οικισμό Ράφτη. Το κλήμα αυτό μετά από έρευνες (αμπελογραφικές, γενετικές) είναι η φερόμενη ποικιλία Μαλβαζία (Μονεβασίτικο ή Μαλεβίζιωτικο) που αναφέρεται σε συμβόλαια της Κρητοβενετικής περιόδου. Μαζί προσπαθήσαμε να λύσουμε το αίνιγμα τεχνολογίας χωρίς επιτυχία.
Στο βόρειο άκρο της εισόδου του όρμου Βαθύ με το τοπωνύμιο «Παπά Μπόντα» υπάρχουν τρεις θέσεις εξόρυξης γωνιόλιθων στο μαργαϊκό ασβεστόλιθο. Στις δύο θέσεις τα κανάλια εξόρυξη είναι 8-12 εκατοστά και υπάρχει βάση μηχανισμού φόρτωση (γερανού) και δέστρες σκαφών κοντά στην ακτή. Είναι δηλαδή λατομείο με τα συνήθη χαρακτηριστικά της υπόλοιπης Κρήτη.