[του Σ. Μανωλιούδη, γεωλόγου]
4.Λατομεία στο Φουρνί Αρχανών. Μικρό λατομείο σώζεται εντός του αρχαιολογικού χώρου στο Φουρνί Αρχανών. Διαθέτει περίφραξη και προστατεύεται. Είναι κοντά στο νεκροταφείο και σύμφωνα με τους ανασκαφείς οι πέτρες χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή των κτιρίων και πιθανότατα του θολωτού τάφου Β. Σώζονται οπές για χρήση λοστών.
5. Λατομεία στις «Βουκολιάδες» Πλώρας Μεσαράς
Σύμφωνα με τον αείμνηστο και ακούραστο φυσιοδίφη Στ. Σπανάκη, (Pendlebury, Journeys, BSA, XXIII 88) στην Πλώρα τοποθετείται η αρχαία Πυλωρός και οι πέτρες του λατομείου στη θέση «Βουκολιάδες» χρησιμοποιήθηκαν για την δόμηση του ανακτόρου της Φαιστού. Οι «Βουκολιάδες» βρίσκονται στις βορειοδυτικές παρυφές των Αστερουσίων, ανάμεσα στα χωριά Πλώρα και Απεσωκάρι σε υψόμετρο 180 μέτρα. Είναι από τα μεγαλύτερα αρχαία λατομεία της Κρήτης και καλύπτει σημαντική έκταση. Υπάρχουν τρεις εξορύξεις στην περιοχή. Είναι μία εκτεταμένη περιοχή εξόρυξης με ίχνη από τις λαξεύσεις με διαχρονική χρήση.
Ο Πανασός οικισμός με αρχαιότατο όνομα βρίσκεται στην απόληξη των ΝΑ παρυφών του Ψηλορείτη. Αρκετά τοπωνύμια (Λούτρα, Υδραγωγείο των Νυμφών, Πινακωτές, Λενικά κ.λπ.) παραπέμπουν σε αρχαίους τόπους. Ο Έβανς αναφέρει πως εντόπισε κατάλοιπα του δρόμου Κνωσός – Φαιστός κοντά στη θέση Λούτρα όπως και δεξαμενές. Οι πηγές της περιοχής ανατολικά του οικισμού περνούν από τους γύψους του μειόκαινου και εμπλουτίζονται με θειικά ιόντα και αυτό δημιουργεί ιαματικό νερό που αξιοποιήθηκε παλαιόθεν. ΒΔ του οικισμού, κατά τη διάρκεια επιφανειακής έρευνας, εντοπίσθηκε μινωική αγρέπαυλη, στη θέση Κουτσουνάρα, τριακοσίων και πάνω τετραγωνικών.
Κοντά στο χώρο αυτό σώζονται ίχνη λατομείων στους πεσμένους από το βουνό ογκόλιθους. Η λατόμηση έχει γίνει σε μεγάλους βράχους από μαργαϊκό ασβεστόλιθο που έχουν αποκολληθεί από τα ψηλότερα πρανή και έχουν κατρακυλήσει στα χαμηλότερα. Εκτείνονται σε σημαντική περιοχή δυτικά του οικισμού και διακρίνονται επτά θέσεις εξορύξεων.
Το μεγάλο μέγεθος των προς εξόρυξη ογκόλιθων παραπέμπει σε πολύ παλιά εποχή. Πιθανότατα τα σημεία αυτά σχετίζονται με την Μινωική εποχή αφού δομικά στοιχεία αρχαίων κτιρίων (αγρέπαυλη Πανασού ανατολικά 200 μέτρα), πιθανότατα σχετίζονται με τα λατομεία αυτά. Υπάρχουν σημαντικά ίχνη λαξευμάτων στην ευρύτερη περιοχή:
• Σε γωνιόλιθο (με λαξευμένα κανάλια γύρω του) του λατομείου υπάρχει κοιλότητα με εκροή πιθανόν για σπονδές.
•το «ντολάπι» όπως το αποκαλούσε ο αείμνηστος φίλος Πέτρος Φουκάκης πιθανότατα είναι «εικονοστάσι» των κλασσικών χρόνων.
• το αρχαίο λαξευτό πάνω σε βράχο πιεστήριο για έκθλιψη ελαιών και ίσως σταφυλιών. Η οπή επικοινωνίας μεταξύ των δύο κυκλικών λαξευμάτων, δεν είναι στη βάση αλλά λίγο ψηλότερα. Η οπή εκροής είναι στη βάση του μικρότερου λαξεύματος, για συλλογή του υγρού σε κατάλληλα αγγεία στην έξω πλευρά.
Εντυπωσιακά λατομεία σώζονται στο νότιο ακρωτήρι του όρμου των Ματάλων. Αρκετά κατάλοιπα λαξευτών κατασκευών και η διάσπαρτη κεραμική, στο λόφο Καστρί ανατολικά των λατομείων, δείχνουν χρήση του χώρου στα Ελληνιστικά – Ρωμαϊκά χρόνια. Οι πάνω από εξήντα λαξευτοί θαλαμοειδείς τάφοι στη βόρεια πλευρά της παραλίας τοποθετούνται στους δύο πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Εντυπωσιακό στοιχείο οι βυθισμένες ιχθυοδεξαμενές στο νότιο ακρωτήρι. Υπάρχουν οχτώ βασικοί χώροι εξορύξεων στο Ακρωτήριο των Ματάλων. Όμως υπάρχει η διάταξη τριών μεγάλων εξορύξεων αρκετά περίεργη σε σχήμα τετραγωνικής ρίζας.
Χρονολόγηση των εξορύξεων δεν μπορεί να γίνει, αλλά από τη διάσπαρτη κεραμική και τα κατάλοιπα η χρήση του χώρου εντοπίζεται στην Ελληνορωμαϊκή περίοδο τότε που άκμαζαν τα Μάταλα.
8. Λατομείο στην «Άσπρη Πούπαι» Αγίας Πελαγίας
Βόρεια του όρμου της Αγίας Πελαγίας δυτικά του «Μονοναύτ»η σ΄ψζεται εξόρυξη σε μικρό κολπίσκο μέρος του οποίου δημιουργήθηκε από αυτήν. Υπάρχουν σε κάποια σημεία «φάλκες» με περίγραμμα γωνιόλιθων διαστάσεων150x50cm, 150x35cm με βάθος 40cm. Τομές μεγάλου κατακόρυφου ύψους δέκα και πάνω μέτρων με το βυθισμένο τμήμα που ξεπερνά τα 2 μέτρα.
Το βάθος που βρίσκονται σήμερα οι εξορύξεις και η συσχέτιση (μακροσκοπικά) των υλικών με τους βυθισμένους τοιχισμένους γωνιόλιθους στον όρμο της Αγίας Πελαγίας, πιθανότατα τοποθετεί την εξόρυξη σε προϊστορικά χρόνια και δικαιώνει τον Έβανς που μιλούσε για μινωικό λιμάνι.