Ιστορία γραμμένη στις πέτρες του Κούλε Ηρακλείου (ΙΙ)

Εντελώς τυχαία κατά την κατασκευή του λιμένος Ηρακλείου ανακαλύφθηκε νεοανακτορικό λατομείο, όπως αναφέρει ο αείμνηστος Στυλιανός Αλεξίου.

Το λατομείο αυτό είναι στην προβλήτα που κατασκευάσθηκε το 1968. Νότια του χώρου αυτού το τοπωνύμιο «Κομμένες πέτρες» παραπέμπει σε λατόμευση. Πράγματι ανατολικά του χώρου, στο οποίο λειτουργούσε το Λούνα Παρκ είναι εμφανή τα ίχνη λατόμευσης όπως και στο χώρο της πάλαι ποτέ Τρυπητής είναι εμφανή τα ίχνη από την εξόρυξη γωνιόλιθων πολύ κοντά σε λαξευτές βάσεις σπιτιών. Κοντά στο χώρο αυτό βρέθηκαν και πολλές λεπίδες οψιδιανού και κομμάτια από την επεξεργασία του.

Η παρατηρητικότητα του αρχαιολόγου Βαγγέλη Χαριτόπουλου, να διακρίνει δομές στο θαλάσσιο χώρο κάτω από το Μπεντενάκι τις ημέρες χωρίς κυματισμό, μας οδήγησε στην προσπάθεια ερμηνείας αυτών των δομών.Πρόκειται για εξορύξεις με ευθύγραμμες μεγάλες τομές που ξεπερνούν τα τρία μέτρα μήκος και το πλάτος των καναλιών εξόρυξης γύρω από τους γωνιόλιθους ξεπερνά τα 25 εκατοστά του μέτρου. Σε ποιά εποχή ανήκουν τα λατομεία και οι εγκαταστάσεις αυτές;

Το θέμα της χρονολόγησης των λατομείων έχει απασχολήσει πολύ τους ερευνητές και θεωρείται από τα πιο προβληματικά ζητήματα του αντικειμένου.

Ας δούμε τα δεδομένα:
1. Το βάθος όπου βρίσκονται οι εξορύξεις αυτές φτάνει και ξεπερνά το 1,50 μέτρο (φτάνει τα 2 μέτρα) και επομένως η βύθιση αυτή είναι ιδίου βάθους με τη βύθιση που έχει παρατηρηθεί στους Αγίους Θεοδώρους Νίρου Χάνι (1,90m), στον Άγιο Γεώργιο Ανισαρά (2m) (με σαφή την εγκοπή της παλαιοακτής) και στα «Πελεκητά» και το «Μαύρο αυλάκι» στη Ζάκρο (1,50-1,60m).

2. Η εξόρυξη (στην ξηρά με μικρότερου πλάτους αυλάκια) συνεχίζεται κάτω από τη βάση των τειχών, επομένως αν τα αρχικά τείχη δομούνται στα Ελληνιστικά χρόνια (Συθιακάκη, κ.α. 2015), τότε η εξόρυξη είναι σύγχρονη ή προγενέστερη των Ελληνιστικών χρόνων.

3. Το πλάτος των καναλιών που χαράσσονται γύρω από τους προς εξόρυξη, μεγάλου μεγέθους, ογκόλιθους (βυθισμένους πλέον) είναι πάνω από τριάντα (30) εκατοστά του μέτρου.

Υπόθεση εργασίας: Η τυπολογία των μεγάλων αυλακιών εξόρυξης (μεγαλύτερο από 20 εκατοστά) για την Κρήτη (αποκλειστικά) παρατηρείται σε μινωικά παλαιονακτορικής εποχής λατομεία. Μεγάλου μήκους και πλάτους γωνιόλιθοι (σε κάποιες περιπτώσεις πάνω από 2,50 μέτρα μήκος) αναφέρονται από τους ανασκαφείς και παρατηρούνται και επί τόπου, σε μινωικά (παλαιονακτορικής εποχής) κτίσματα στον Κομμό, στη Φαιστό, στα Μάλια και στη Ζώμινθο. Το μεγάλο πλάτος των αυλακιών εξυπηρετεί την εξόρυξη μεγάλου μήκους και βάθους (πάχους) λίθων. Στα λατομεία στον Άγιο Γεώργιο Ανισαρά Χερσονήσου, στην Κνωσό και στα Σκαριά Παλαικάστρου (στις δύο από τις πέντε θέσεις), παρατηρούνται αυλάκια με μεγάλο πλάτος. Ίσως ο σεισμικός παροξυσμός του 1700 π.Χ. οδηγεί σε διαφοροποίηση της χρήσης των μεγάλων γωνιόλιθων στη δόμηση κτιρίων. Στα νεοανακτορικά λατομεία (Πελεκητά και Μαλάμουρες Ζάκρου, Σκαριά Παλαικάστρου σε τρεις θέσεις, στον Ποταμό Μαλίων κ.λπ.) παρατηρούνται εγκοπές με μικρότερο πλάτος που κυμαίνεται από 8-15 εκ.

Στο χώρο όμως του λατομείου στο «Μπεντενάκι» παρατηρήθηκε μεγάλο λαξεμένο κανάλι μήκους πάνω από δέκα μέτρα. Η μεγάλη αυτή βυθισμένη εγκοπή – δίοδος, ποιον σκοπό άραγε εξυπηρέτησε; Χαράχθηκε πιθανότατα την εποχή που η στάθμη της θάλασσας ήταν 1,50-2 μέτρα χαμηλότερα και εξυπηρέτησε το σκοπό της μεταφοράς θαλασσινού νερού στη φυσική δεξαμενή στο εσωτερικό της βραχώδους ακτής. Ο Νίκος Π. Παπαδάκης στο τ. 6ο (Φεβρουάριος 1983) του περιοδικού Αρχαιολογία γράφει: «οι ψαράδες – βιοτέχνες της Λεύκης είχαν συστηματοποιήσει τη συγκομιδή και την κατεργασία της πορφύρας. Ο Αριστοτέλης και ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος μας δίνουν γενικές περιγραφές της διαδικασίας του ψαρέματος και της επεξεργασίας της. Ο P. Faure είδε τέτοιες κοιλότητες στα Μάταλα και στον Σταυρωμένο Ρεθύμνου. Να που τώρα στο αποδεδειγμένο βιοτεχνικό κέντρο πορφύρας στο Κουφονήσι κοντά στο συνοικισμό στο μέρος που λέγεται «Καμαρέλλες», βρέθηκαν πολλές τέτοιες σκαλιστές κοιλότητες φτιαγμένες αναμφίβολα για τη χρήση που προαναφέρθηκε». Τις παρατηρήσαμε επί τόπου στου «Σταυρωμένου» και στη «Δεσποτική Κολύμπα» στο Ρέθυμνο, στα Μάταλα, στο Κουφονήσι βυθισμένες σε βάθος λιγότερο από μισό μέτρο και στη νησίδα Χρυσή όπου βρέθηκαν πολλά κελύφη πορφύρας στο μινωικό στρώμα.

Βυθισμένο Λατομείο στον Ανισαρά Χερσονήσου Κρήτης:

Στο Βορειοανατολικό άκρο του ακρωτηρίου Τηγάνι Χερσονήσου, γύρω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στον Ανισαρά, υπάρχει μεγάλο λατομείο με δύο τουλάχιστον περιόδους λειτουργίας:

Η αρχαιότερη εξόρυξη έχει μεγάλα λαξευτά αυλάκια μεγαλύτερα από 25 εκατοστά πριν και γύρω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και επεκτείνεται μέσα στη θάλασσα ως το νησάκι απέναντι.

Εντυπωσιακό στοιχείο είναι η ταύτιση ενός ογκόλιθου, που δομεί την ανατολική κρηπίδα του θαλάσσιου φρουρίου, με τη θέση από την οποία πιθανότατα αποκολλήθηκε. Βρίσκεται στο κέντρο περίπου της βυθισμένης εξόρυξης και τα γεωμετρικά στοιχεία (μήκος, ύψος) αλλά και η θέση των εγκοίλων συμπίπτουν απόλυτα όπως και η σύσταση του υλικού μακροσκοπικά. Το μεγάλο μέγεθος των αρχαίων ογκόλιθων της εξόρυξης (π.χ. 20 τόνοι) στα ανατολικά της περιοχής αλλά και η μεγάλη ποσότητα των γωνιόλιθων της εξόρυξης (εξορύχτηκαν ογκόλιθοι πάνω από 6.000 m3), δεν μπορεί παρά να συνδυάζεται με μεγάλο ειδικού χαρακτήρα έργο στην ευρύτερη περιοχή. Τέτοιο φαίνεται να ήταν το μινωικό λιμάνι (ή άλλο μεγάλο έργο) της Κνωσού (το μετέπειτα; Ηράκλειο) του οποίου το ακριβές μέγεθος δεν γνωρίζουμε. Όμως τα «ξύλινα τείχη» των Μινωιτών, αυτών των εξαιρετικών θαλασσοπόρων, δεν μπορεί παρά να είχαν σημαντικά λιμάνια κοντά στο ανάκτορο.