[του Σ. Μανωλιούδη, γεωλόγου]
Το φρούριο της θάλασσας ή Κούλες ορθώνεται αγέρωχο στο Κρητικό πέλαγος που, μανιασμένο πολλές φορές (όπως στις 10 Απρίλη 2015), πασχίζει να το καταπιεί. Το λάβωσε αλλά εκείνο αντιστέκεται, έχοντας ως στήριγμα και προστάτες τα λιθάρια από τα οποία χτίσθηκε αλλά και τα λιθάρια πάνω στα οποία εδράζεται. Αυτές ακριβώς οι ανθεκτικές πέτρες μπορούν να μας δώσουν, σε κάποιο βαθμό, την ιστορία του φρουρίου και έμμεσα την ιστορία της πόλης αυτής που το όνομά της άλλαξε πολλές φορές στο διάβα του χρόνου. Όποιος βρεθεί κοντά στο θαλάσσιο φρούριο («Κούλε») που δεσπόζει στο Ενετικό λιμάνι του Ηρακλείου, θα εκστασιασθεί από το τεράστιο μέγεθος των ογκόλιθων, οι οποίοι αποτελούν τόσο την κρηπίδα όσο και τους βραχίονες που το συνδέουν με την ξηρά.
Σύμφωνα με τον Στέφανο Ξανθουδίδη στο Χάνδαξ- Ηράκλειον (σελίδα 43), «το αρχαίον Ηράκλειον συνωκίσθη εδώ ως επίνειο της Κνωσού, υπήρχε ο μικρός λιμήν. Τουλάχιστον τα εκ μεγάλων ογκολίθων θεμέλια και κρηπιδώματα των δύο βραχιόνων του λιμένος ανεγνωρίσθησαν και μνημονεύονται υπό των αρχαιολογούντων περιηγητών ως προερχόμενα εξ αρχαίων χρόνων». Ο Στ. Σπανάκης («Το Ηράκλειο στο πέρασμα των αιώνων» σελ.32) γράφει, ότι οι τεράστιοι αυτοί ογκόλιθοι προέρχονται από τα λιμενικά έργα του μινωικού λιμένα».
Στο χώρο του ενετικού λιμανιού δεν γνωρίζουμε τι προϋπήρχε, αφού οι μεταγενέστερες εγκαταστάσεις και οι προσχώσεις κάλυψαν τα κατάλοιπα. Αυτές οι εγκαταστάσεις δημιουργήθηκαν πιθανότατα κατά την ελληνιστική περίοδο και πήραν τελική μορφή τη βενετο-κρητική περίοδο. Στο χώρο του Κούλε προϋπήρχε πύργος (Γκραβούρα 1486 Rewich). Η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλότερη στα μινωικά χρόνια κατά 1,50-2,00 μέτρα. Η παλαιά γραμμή ακτής είναι εμφανής στον Άγιο Γεώργιο Ανισαρά Χερσονήσου, στη Ζάκρο κ.λπ. όπως και οι βυθισμένες αρχαίες εγκαταστάσεις (Άγιοι Θεόδωροι Νίρου Χάνι, κ.λπ.).
Ø Οι νησίδες από μητρικό πέτρωμα που εμφανίζονται σε τρία τουλάχιστον σημεία ανατολικά και μέσα στο φρούριο αλλά και στο βόρειο βραχίονα.
ØΟι μεγάλοι και γωνιασμένοι ογκόλιθοι από μαύρο σκληρό ασβεστόλιθο (Τριπόλεως), που βρίσκονται στο δάπεδο της δυτικής εισόδου του κάστρου και σε άλλα σημεία (γωνιασμένοι ή ακανόνιστοι) γύρω από το κάστρο και μέσα στη θάλασσα
ØΗ σπηλαίωση στο νοτιοανατολικό άκρο αποκάλυψε τα πετρώματα (σιδερόπετρα, ασβεστόλιθος Τριπόλεως) πάνω στα οποία δομήθηκε το επιθαλάσσιο φρούριο. Φαίνεται (η στρώση από μαύρο σκληρό ασβεστόλιθο, πάνω στον οποίο εδράζεται το φρούριο.
ØΟι γεωτρήσεις πυρηνοληψίας στη νότια και ανατολική πλευρά μας έδωσαν τη σύσταση του υπεδάφους. Σε βάθος 1,30 έως 3,95 και 5 ως 5,80 μέτρα συναντούμε ασβεστόλιθο καστανού έως γκρι χρώματος.
Ø Οι μελέτες που υλοποιήθηκαν την περασμένη δεκαετία από τους συναρμόδιους φορείς (13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, Οργανισμό Λιμένα Ηρακλείου και Δήμο Ηρακλείου) έδωσαν πολύτιμα στοιχεία. Κατά την έρευνα με τη χρήση του γεωραντάρ διαπιστώθηκε η ύπαρξη θολωτών δομών σε βάθος 2-2,50 μέτρων από το σημερινό δάπεδο, συνηθισμένη πρακτική για την εποχή αυτή.
1. Λατομείο στη νησίδα Δίας.
Στο ακρωτήριο του κόλπου της Παναγιάς στη νησίδα Δίας, υφίσταται μεγάλο λατομείο σε πετρώματα της τεκτομεταμορφικής ζώνης Τριπόλεως. Είναι γνωστό από τη βιβλιογραφία πως οι Ενετοί «μετέφεραν λίθους από τη Ντία» (Χρ. Τζομπανάκη «Η θαλασσινή τριλογία του Χάνδακα», 1990). Σώζονται δύο εστίες στο ακρωτήρι που βρίσκεται μέσα στον κόλπο της Παναγιάς. Στα ανατολικά καλοστρωμένοι ασβεστόλιθοι σε πάγκους και δυτικά του ακρωτηρίου με κλίση γύρω στις 10 μοίρες νότια, πάχους 0,5-2 μέτρων και με παράλληλο κάθετο σύστημα διάρρηξης, γεγονός το οποίο διευκολύνει την εξόρυξη μεγάλων ογκόλιθων. Οι επικρατούντες βόρειοι, βορειοδυτικοί άνεμοι διευκόλυναν την πλεύση των σκαφών προς την απέναντι ακτή. Στη επαφή της δυτικής εξόρυξης με τη θάλασσα διαπιστώθηκε η ύπαρξη λαξευμάτων:
Ράμπα φόρτωσης, επίπεδη λαξευτή βάση και λαξευτές οπές (Α και Β) οι οποίες πιθανότατα εξυπηρετούσαν τη φόρτωση των τεράστιων ογκόλιθων. Οι επτά λαξευμένες παραλληλόγραμμες οπές (αριστερά Α) ήταν, πιθανότατα, η βάση του μηχανισμού ανύψωσης (γερανού). Από τον 6ο αιώνα π.Χ. αναφέρεται (Πολυδ. Δ 130), ύπαρξη ανυψωτικής μηχανής, την οποία ονομάζουν γέρανον.
Σύμφωνα με τον Αν. Ορλάνδο (Αν Ορλάνδος, «Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων», 1955-60, τεύχος 2 σελ. 103, 104) σε επιγραφές του 5ου και των εφεξής αιώνων, αναφέρονται μηχανές και μηχανήματα εφοδιασμένα δια τροχίλων ή τροχιλίας. Ο Βιτρούβιος τον 1ο αι. π.Χ. δίνει τις ονομασίες τρίσπαστο ή πεντάσπαστο. Για το τρίσπαστο εφευρέτης θεωρείται ο Αρχιμήδης.
Αναφέρεται, λοιπόν, από τους αρχαίους συγγραφείς και από τις επιγραφές, ότι το ανυψωτικό μηχάνημα ήταν εφοδιασμένο: α) δια μακρών, όρθιων ξύλων ή ιστών, β) δια τροχίλων ενός ή τεσσάρων, γ) δι’ άξονος κυλίνδρου εκ ξύλου αριάς, δ) αυχένων, ε) κλιμάκων ή αναβαθμών εκ ξύλου πτελέας και στ) ενίοτε δια σφενδόνης. Ο χώρος δεξιά εμφανίζει λαξευτή επιφάνεια (Β) η οποία πιθανότατα ήταν η βάση, στην οποία ακουμπούσαν χοντρά ξύλα (μαδέρια), που έφταναν έως το σκάφος που βρισκόταν στη θάλασσα σε απόσταση 10-15 μέτρα. Με πλαγιολίσθηση και ίσως χρήση έλκηθρων, έφερναν τον ογκόλιθο στο σκάφος.
Οι δύο διαφορετικές τεχνοτροπίες φόρτωσης και οι διαφορετικής μορφής ογκόλιθοι που συναντούμε στο φρούριο παραπέμπουν σε δύο διαφορετικές εποχές λειτουργίας του λατομείου.