ΓΕΩΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ/ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΟ ΛΑΥΡΙΟ

Η Παγκόσμια Κληρονομιά της Μεταλλευτικής Περιφέρειας Erzgebirge/Krušnohoří. Τι γίνεται όμως με τη Μεταλλευτική Λαυρεωτική;

Εικ. 1: Η γεωγραφική θέση των Μεταλλοφόρων Ορέων Erzgebirge/ Krušnohoří (Πηγή: UNESCO, Nomination Dossier – Κεφ. 1, σελ. 21).
Δ. Κ. Κωνσταντινίδης, Δρ. Οικονομικής Γεωλογίας

H διασυνοριακή περιφέρεια Erzgebirge/Krušnohoří (Ερζγκεμπίρκε/Κρούσνοχορι), που στα ελληνικά σημαίνει Μεταλλοφόρα Όρη, εκτείνεται στην καρδιά της Ευρώπης και συγκεκριμένα στη ΝΑ Γερμανία (Σαξονία) και στη ΒΔ Τσεχία (Εικ. 1). Φιλοξενεί σειρά μετάλλων που έτυχαν εντατικής εκμετάλλευσης από τον Μεσαίωνα μέχρι και τον 20ο αιώνα.Αυτή η περιφέρεια αποτέλεσε τη σημαντικότερη πηγή αργύρου στην Ευρώπη στην εκατονταετία 1460-1560. Ο κασσίτερος ήταν το δεύτερο σε σημασία μέταλλο που εξορύχθηκε στο χώρο αυτό, ενώ στα τέλη του 19ου αιώνα, η περιοχή έγινε ένας σημαντικός παραγωγός ουρανίου σε παγκόσμια κλίμακα. Σήμερα βρίσκονται σε εξέλιξη ορισμένα ερευνητικά προγράμματα με στόχο την επανέναρξη της εξόρυξης κρίσιμων για την Ε.Ε. μετάλλων.

Εικ. 2: Οι περιηγητικές στοές “Υποσχόμενη Γη” στο Mělník (εικόνα αριστερά) και η Στοά 1 του μεταλλείου Svornost στο Jáchymov (εικόνα δεξιά) της Τσεχίας (Πηγές: https://chomutovsky.denik.cz και https://www.lidovky.cz/)
Εικ. 3: Το Τεχνικό Μουσείου του πρώην ασβεστολιθικού λατομείου στο Lengefeld (αριστερά) και ο Καθεδρικός Ναός και το Τεχνικό Μουσείου στο Freiber της Σαξονίας
Eικ. 4: Οι μεταλλευτικές πόλεις Krupka (Τσεχία, αριστερά) και Schneeberg (Σαξονία, δεξιά).
Μια Ιδιαίτερη Παγκόσμια Αξία. Η μεταλλευτική αυτή περιφέρεια εντάχθηκε στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO μόλις στις 6 Ιουλίου 2019, μετά από δύο δεκαετίες προσπαθειών Τσεχικών και Γερμανικών φορέων. Η ιστορική αυτή περιοχή περιλαμβάνει συνολικά 22 τοποθεσίες, εκ των οποίων πέντε (μεγαλύτερης έκτασης) ανήκουν στη Τσεχία και δεκαεπτά στη Σαξονία.

Η μορφή του μεταλλευτικού πολιτιστικού τοπίου των Μεταλλοφόρων Ορέων διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια της εξόρυξης και επεξεργασίας αργύρου, κασσίτερου, κοβαλτίου, χαλκού, σιδήρου και, τέλος, ουρανίου για περισσότερο από οχτακόσια χρόνια, από τον 12ο έως τον 20ο αιώνα. Το τοπίο περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό μεταλλευτικών μνημείων: επίγειες και υπόγειες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις (Εικ. 2), μεταλλουργικά συγκροτήματα και άλλα ιστορικά υπολείμματα εξορυκτικών δραστηριοτήτων, όπως σωρούς μπάζων, υδάτινα ορύγματα, δεξαμενές νερού και υπόγειους αγωγούς (Εικ. 3).

Εικ. 5: Φωτογραφίες των περίφημων βιβλίων του Georgius Agricola.

Το Ιστορικό του Έργου. Το δίκτυο των μεταλλευτικών οικισμών και πόλεων στα Μεταλλοφόρα Όρη, τόσο στην Τσεχική, όσο και στη Σαξονική πλευρά, έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα (Εικ. 4).Η επιρροή της Τσεχικής και Σαξονικής μεταλλείας ήταν πολύ σημαντική και για την ανάπτυξη εξορυκτικών και άλλων συναφών τεχνολογιών. Οι εφευρέσεις και οι καινοτομίες στην εξόρυξη έχουν διαδοθεί από την περιφέρεια των Μεταλλοφόρων Ορέων σε ολόκληρο τον κόσμο. Η Μεταλλευτική Ακαδημία, που ιδρύθηκε το 1765, που αποτελεί μέρος του Πολυτεχνείου του Freiberg και εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα, θεωρείται το παλαιότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του είδους του στον κόσμο.Εδώ ο Georgius Agricola έγραψε τα δώδεκα βιβλία του για τη Μεταλλεία και Μεταλλουργία (De Re Metallica Libri XII), τα οποία για αιώνες αποτέλεσαν το πιο σημαντικό εγχειρίδιο εξόρυξης και επεξεργασίας μεταλλευμάτων (Εικ. 5).

Από την πλευρά της Γερμανίας, οι πρώτες κινήσεις για την ενσωμάτωση της Μεταλλευτικής Περιοχής του Erzgebirge ως χώρου παγκόσμιας κληρονομιάς άρχισαν το 1998.Το διασυνοριακό έργο είχε τίτλο «Το Πολιτιστικό Τοπίο της Κέντρο-Ευρωπαϊκής Μεταλλευτικής Περιοχής Erzgebirge/Krušnohoří» και σχεδιάστηκε για να υλοποιηθεί την περίοδο Ιούλιος 2010-Σεπτέμβριος 2012. Το έργο υποστηρίχθηκε οικονομικά από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης.Το 2010 ιδρύθηκε στην Τσεχική πλευρά η Εταιρεία κοινής ωφελείας «Μεταλλευτική Περιοχή Krušné hory – Erzgebirge» με σκοπό την υποστήριξη ιστορικών μεταλλευτικών πόλεων και των ενώσεων τους που στόχευαν στην αναζωογόνηση της περιοχής, την αποκατάσταση ιστορικών μνημείων και παραδόσεων και την ανάπτυξη του τουρισμού. Από την ίδρυση της η Εταιρεία έδρασε ως εθνικός συντονιστής για την ένταξη της Μεταλλευτικής Περιφέρειας των Μεταλλοφόρων Ορέων στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Η αρμόδια επιτροπή της UNESCO επρόκειτο να αρχίσει την εξέταση της υποψηφιότητας τον Φεβρουάριο του 2015, ενόψει τελικής ετυμηγορίας μέσα στο 2016. Ωστόσο, στις αρχές του 2016, μόλις τρεις μήνες πριν από την συνάντηση της Παγκόσμιας Επιτροπής της UNESCO, οι δύο εταίροι αποφάσισαν να αποσύρουν την υποψηφιότητα. Αυτό οφειλόταν στην ανάγκη επανεξέτασης και συμπλήρωσης του φακέλου με βάση τα σχόλια των Επιτροπών της UNESCO. Το πρόβλημα ήταν κυρίως η διαφορετική προσέγγιση των Τσεχικών και Γερμανικών φορέων. Ενώ η Τσεχική πλευρά προσδιόρισε 6 ενοποιημένες περιοχές, που καθεμιά συμπεριλάμβανε ένα μεγαλύτερο αριθμό μεταλλευτικών μνημείων, η Γερμανία οριοθέτησε τα μνημεία ξεχωριστά και για το λόγο αυτό από τα 85 τα 79 βρίσκονταν στη Σαξονική πλευρά. Έτσι, τον Οκτώβριο του 2016 ξεκίνησε ένα νέο τριετές πρόγραμμα συνεργασίας, που στέφθηκε με επιτυχία. Το έργο συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο της στήριξης της διασυνοριακής συνεργασίας μεταξύ της Τσεχικής Δημοκρατίας και του κρατιδίου της Σαξονίας. Ο συνολικός προϋπολογισμός του έργου ανήλθε σε 2,44 εκατ. ευρώ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συνεισέφερε το 85% της χρηματοδότησής μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης.


Κριτήρια ένταξης στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
Για την καταχώρηση των μνημείων των Μεταλλοφόρων Ορέων στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα 4 από τα 10 κριτήρια της UNESCO:

Κριτήριο (II): Το μεταλλευτικό πολιτιστικό τοπίο του Erzgebirge/Krušnohoří σκιαγραφεί μια σημαντική ανταλλαγή αξιών που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας διασυνοριακής μεταλλευτικής περιοχής και μιας κοινωνίας άμεσα συνδεδεμένης με τα μεταλλεία για πάνω από 800 χρόνια.
Κριτήριο (III): Το μεταλλευτικό πολιτιστικό τοπίο μαρτυρεί τις κοινωνικές, οικονομικές και διοικητικές δομές του πολιτισμού που υπήρξε και διαμορφώθηκε λόγω της μεταλλευτικής δραστηριότητας.
Κριτήριο (IV): Το πολιτιστικό τοπίο αποτελεί μια πολύτιμη πηγή γνώσεων σχετικά με τις τεχνολογίες εξόρυξης, καθώς επίσης και για τις κατασκευές στους μεταλλευτικούς οικισμούς της Περιφέρειας. Επίσης, εκφράζει τη βαθμιαία μετατροπή του τοπίου, η διαμόρφωση του οποίου οφείλεται στη μεταλλεία.
Κριτήριο (VI): Η συγκεκριμένη πολιτιστική κληρονομιά αντιπροσωπεύει μια περιφέρεια που συνδέεται άμεσα με την κουλτούρα και τις ζωντανές παραδόσεις της ιστορικής περιοχής εξόρυξης, ενώ ταυτόχρονα συνδέεται στενά με την ανάπτυξη των γνώσεων, ιδεών και θεωριών των γεωεπιστημών και της μεταλλείας.

Διαχειριστικό Σχέδιο και Προστασία της Κληρονομιάς.Στα συμβαλλόμενα κράτη υπάρχει ένα σύνολο νομικών μέσων προστασίας και ενεργούς συντήρησης των μνημείων σε ολόκληρη την Περιφέρεια της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη έχουν εκπονήσει σχέδια διαχείρισης, τα οποία περιλαμβάνουν δύο εθνικά και ένα διεθνές πλάνο.Η διμερής Συντονιστική Επιτροπή, μεταξύ άλλων, εκπροσωπεί τα συμφέροντα των αντίστοιχων κρατών-μερών, ενώ διασφαλίζει και την αμοιβαία παροχή πληροφοριών, συντονισμού και στρατηγικού σχεδιασμού. Η διμερής Συμβουλευτική Ομάδα είναι υπεύθυνη για το συντονισμό όλων των θεμάτων, ενώ ο κύριος στόχος της είναι να προστατεύει, να επιβλέπει και να αναπτύσσει την πολιτιστική αυτή κληρονομιά με αειφόρο τρόπο.Και τα δύο εθνικά τμήματα του Σχεδίου Διαχείρισης περιλαμβάνουν ρυθμίσεις που στοχεύουν στην προώθηση του βιώσιμου τουρισμού και την παροχή διευκολύνσεων στους επισκέπτες. Παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις που υιοθετήθηκαν από τα συμβαλλόμενα κράτη, το σύστημα παρακολούθησης είναι απόλυτα επαρκές.
Η Ιδιαίτερη Παγκόσμια Αξία της Μεταλλευτικής Λαυρεωτικής.Για όσους γνωρίζουν, έστω και λίγο, τη Μεταλλευτική Λαυρεωτική, για χρόνια τώρα αιωρείται το ερώτημα γιατί δεν έχει ήδη ετοιμαστεί ο φάκελος της υποψηφιότητας της για καταχώρηση των τεχνικών και άλλων μνημείων της στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO;

Δεν χρειάζεται να συγκρίνουμε αυτή την περιοχή με όσες έχουν ήδη ενταχθεί στον Κατάλογο. Τα πλεονεκτήματα της Λαυρεωτικής είναι τεράστια. Αρκεί να αναφέρει κανείς τα αρχαιολογικά μνημεία της Κοιλάδας της Σούριζας, όπου πρωτοστατούν οι εγκαταστάσεις πλυντηρίων υδρομηχανικού εμπλουτισμού του μεταλλεύματος (Εικ. 6), τις αρχαίες στοές εξόρυξης (που πάνε πίσω στον χρόνο μέχρι και 3,000 χρόνια π.Χ.), το λατομείο της Αγριλέζας (την πηγή δηλαδή του μαρμάρου για τους κίονες του Ναού του Ποσειδώνα), τα αρχαίο θέατρο του Θορικού (που θεωρείται το αρχαιότερο στην Ελλάδα), την πρόσφατη ανακάλυψη αρχαίας καμίνου φρύξης (Γ. Παπαδημητρίου και Η. Κατσάρος – 2019), αλλά και τα μνημεία που άφησαν πίσω τους οι νεότεροι μεταλλευτές της Γαλλικής και Ελληνικής Εταιρείας Λαυρίου. Εξάλλου, ας μη ξεχνάμε ότι η αρχαία αθηναϊκή εξορυκτική και μεταλλουργική βιομηχανία για την παραγωγή αργύρου και μολύβδου, που εξελίχθηκε κυρίως κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ., αποτέλεσε το βασικό συντελεστή της οικονομικής ανάπτυξης της Αθηναϊκής Πολιτείας (βλέπε Χρυσός Αιώνας του Περικλέους) και στην οποία οφείλουμε τους κορυφαίους θησαυρούς του Ελληνισμού, την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα.

Εικ. 6: Τμήμα του αρχαίου συστήματος υδρομηχανικού εμπλουτισμού μεταλλεύματος στην Κοιλάδα της Σούριζας (Πηγή: Π. Τζεφέρης & Δ. Μπίτζιος-2019, https://www.huffingtonpost.gr)

Δεν υπάρχει, λοιπόν, καμία αμφιβολία ότι τα μνημεία της Λαυρεωτικής αποτελούν μια Ιδιαίτερη Παγκόσμια Αξία, ενώ πληρούν αρκετά από τα 10 κριτήρια της UNESCO για ένταξη στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, πόσο μάλλον που αρκεί ένα μόνο κριτήριο (βλέπε: The Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, UNESCO-2017).

Θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι ένα τέτοιο εγχείρημα δεν θα είναι εύκολο. Το παράδειγμα του Erzgebirge με δυο δεκαετίες εντατικών προσπαθειών είναι ενδεικτικό. Εξάλλου, ο φάκελος της υποψηφιότητας του περιλάμβανε πρόταση 601 σελίδων, Σχέδιο Διαχείρισης 259 σελίδων, Αρχείο Χαρτών 284 σελίδων και κείμενο με συμπληρωματικές πληροφορίες 140 σελίδων.

Πρόκειται επομένως για μια ιστορική υποχρέωση όσων μπορούν να συμβάλλουν σε αυτό. Επομένως, οφείλουμε άμεσα να σχεδιάσουμε και υλοποιήσουμε ένα έργο που θα οδηγήσει τα τεχνικά, αρχαιολογικά, πολιτισμικά κ.α. μνημεία της Λαυρεωτικής στον Κατάλογο της UNESCO. Ταυτόχρονα, να διασφαλίσουμε την απρόσκοπτη χρηματοδότηση του έργου από προγράμματα της ΕΕ, αλλά και από χορηγίες, όπως έγινε και σε πολλές άλλες περιπτώσεις.Η προσπάθεια θα είναι μακροχρόνια και επίμονη, αφού το όλο εγχείρημα οφείλει να ξεκινήσει με τους προκαταρκτικούς καταλόγους των μνημείων, τα οποία το Ελληνικό κράτος και οι αρμόδιοι φορείς του θα υποβάλουν προεισαγωγικά στην UNESCO. Για τον σκοπό αυτό, η Συμβουλευτική Επιτροπή της UNESCO, προτρέπει τις υποψήφιες περιοχές, όπως μελετήσουν με προσοχή τις αναλύσεις, μελέτες, προκαταρκτικούς καταλόγους, κτλ. παρόμοιων περιπτώσεων, ώστε να προετοιμαστούν κατάλληλα. Για την προετοιμασία, την ενημέρωση και την εναρμόνιση των προσωρινών καταλόγων, μπορεί να ζητηθεί από τα συμβαλλόμενα κράτη διεθνής συνδρομή, όπως και για την κατάρτιση στελεχών, που θα αναλάβουν την προετοιμασία του φακέλου.

Τέλος, θα ήθελα να τονίσω ότι η ενεργός συμμετοχή και υποστήριξη της προσπάθειας από τους κατοίκους του Λαυρίου θα αποτελέσουν περαιτέρω σημαίνοντα κριτήρια για τη τελική απόφαση της UNESCO. Ελπίζουμε ότι η πρόσφατη ίδρυση της Εταιρείας μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα «Τα Μεταλλεία του Λαυρίου» να συμβάλλει αποφασιστικά στην υλοποίηση του σχεδίου, εάν και όταν ξεκινήσει.

Σχετικά Άρθρα