[του Δημήτρη Κ. Κωνσταντινίδη, Δρα Οικονομικής Γεωλογίας]
1) Εισαγωγή. Μπάνσκα Στιάβνιτσα (Banská Štiavnica), μια πόλη στην καρδιά της Ευρώπης (Εικ. 1), με μια ασυνήθιστη μεταλλευτική διαδρομή, που ξεκίνησε στην ύστερη εποχή του χαλκού (10ος – 8ος αιώνας π.Χ.) και επιβραβεύθηκε το 1993 μ.Χ., όταν 86 τεχνικά και πολλά άλλα ιστορικά μνημεία της εντάχθηκαν στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Εκπαιδευτικού, Επιστημονικού και Πολιτιστικού Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, δηλ. της ΟΥΝΕΣΚΟ.
Η Μπάνσκα Στιάβνιτσα είναι η παλαιότερη και, κατά το παρελθόν, η σημαντικότερη πόλη της Σλοβακίας. Η φήμη της οφείλεται στον ορυκτό της πλούτο, δηλ. των μεταλλευμάτων βασικών και πολύτιμων μετάλλων (ιδιαίτερα του αργύρου και του χρυσού), τα οποία εξορύσσονταν στην πόλη και τα περίχωρά της για περισσότερο από δύο χιλιάδες χρόνια. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εκμετάλλευση χρυσοφόρου μεταλλεύματος συνεχίζεται ακόμα και σήμερα στο κοίτασμα Ροζάλια, που αποτελεί και το μοναδικό σε λειτουργία μεταλλείο του ευγενούς μετάλλου στην Κεντρική Ευρώπη (Trend Sk. – 2019).
Η πόλη της Μπάνσκα Στιάβνιτσα οφείλει τη φήμη της όχι μόνο στην εκμετάλλευση ορυκτών πρώτων υλών, αλλά στην προσφορά της στην εκπαίδευση, το 1762 ιδρύθηκε εδώ η πρώτη στον κόσμο Μεταλλευτική Ακαδημία.
2) Ιστορικά στοιχεία της εξορυκτικής βιομηχανίας της Μπάνσκα Στιάβνιτσα
Η γεωλογική ιστορία της Μπάνσκα Στιάβνιτσα ξεκίνησε πριν από περίπου 16,5 εκατομμύρια χρόνια, όταν πολλές ηφαιστειακές εκρήξεις δημιούργησαν ένα τεράστιο στρωματο-ηφαίστειο (stratovolcano), με κώνο ύψους 4 χλμ. Μετά την ολοκλήρωση της ηφαιστειακής δραστηριότητας, το εσωτερικό του ηφαιστείου άρχισε να ψύχεται και να καταρρέει, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η γνωστή καλδέρα της Μπάνσκα Στιάβνιτσα. Συγχρόνως, διανοίγονταν ρωγμές μέσα από τις οποίες κυκλοφόρησαν υδροθερμικά διαλύματα. Το τελικό αποτέλεσμα αυτών των φυσικών διαδικασιών ήταν οι φλέβες με τα βασικά και πολύτιμα μέταλλα.
2.1 Η εξορυκτική δραστηριότητα στην Αρχαιότητα .Οι μεταλλοφόρες φλέβες αναπαύονταν στο υπέδαφος της Μπάνσκα Στιάβνιτσα για εκατομμύρια χρόνια. Μέχρι περίπου την ύστερη εποχή του χαλκού, όταν εμφανίστηκαν εδώ οι πρώτοι νομάδες που αναζητούσαν μέταλλα. Ο πρώιμος οικισμός που συνδέεται με την εξόρυξη και επεξεργασία μετάλλων βρισκόταν στο ύψωμα του Σίτνο, στο ψηλότερο σημείο της οροσειράς της Στιάβνιτσα (σε ύψος 1009 μέτρων). Εδώ σήμερα απαντώνται τα ερείπια του κάστρου του Σίτνο (Εικ. 2), που χτίστηκε τον 13ο αιώνα μ.Χ. στη θέση ενός αρχαίου οχυρού της Εποχής του Χαλκού. Η σημασία του χώρου επιβεβαιώνεται από ευρήματα χάλκινων αντικειμένων και σπάνιων κεραμικών.
Ενδείξεις για την παρουσία και αναζήτηση μεταλλευμάτων από τους Κέλτες τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ. αποτελούν τα αρχαιολογικά ευρήματα οικισμού και παραγωγής μετάλλων (κυρίως σιδήρου) στο χωριό Μπέλουϊ (Beluj), που βρίσκεται νότια του Σίτνο. Η ραδιοχρονολόγηση των ευρημάτων και αρχαίων νομισμάτων υποδεικνύουν ότι οι πρώτες ύλες προέρχονταν από την περιοχή της οροσειράς της Στιάβνιτσα. Οι Κέλτες, εκτός του σιδήρου, έψαχναν για προσχωματικό χρυσό στα γύρω ρέματα και ποτάμια με τη χρήση τηγανιών/κοσκίνων.
2.2 Η εξορυκτική δραστηριότητα στο Μεσαίωνα .Στην περιοχή της Μπάνσκα Στιάβνιτσα υπήρχε εξόρυξη Ag και Au ήδη τον 10ο αιώνα μ.Χ. Αρχαιολογικά ευρήματα τόσο στην πόλη, όσο και στο λόφο Γκάνζενμπεργκ, πιστοποιούν την ύπαρξη ενός συγκροτήματος οικισμών, που χρονολογείται από τον 11ο αιώνα μ.Χ. Η εντατική μεταλλευτική δραστηριότητα ξεκίνησε τον 12ο αιώνα, γεγονός το οποίο τεκμηριώνεται και σε γραπτό κείμενο από το 1156 μ.Χ., στο οποίο η περιοχή αποκαλείται Terra Banensium (Γη των Μεταλλωρύχων). Η πρώτη γραπτή αναφορά για την εξόρυξη αργύρου είναι του 1217 μ.Χ. Το 1238 απονέμονται στον οικισμό της Μπάνσκα Στιάβνιτσα τα Προνόμια Μεταλλευτικής Πόλης από τον βασιλιά Μπέλα τον 4ο.
Η ακμή της μεταλλευτικής δραστηριότητας, η οποία συνεχίστηκε σε όλο το Μεσαίωνα, είχε ως αποτέλεσμα και την κατακόρυφη αστικοποίηση της πόλης, που αναπτύχθηκε και στις δύο πλευρές της μετέπειτα πλατείας της Αγίας Τριάδας, κατά μήκος των εξορυκτικών στοών και του δρόμου προς Στιάβνιτσε Μπάνε (Štiavnické Bane). Ωστόσο, το 1442 – 1443 η πόλη είχε τεράστιες απώλειες, λόγω του πολέμου ενάντια στον Ουγγρικό Θρόνο και επακόλουθο σεισμό. Οι εκκλησίες, τα αστικά σπίτια, τα κάστρο και τα ορυχεία υπέστησαν μεγάλες ζημιές. Αυτά τα γεγονότα προκάλεσαν μια οικοδομική έκρηξη, όχι μόνο στην εκκλησιαστική και αστική αρχιτεκτονική, αλλά και σε νέους τύπους κτιρίων, όπως το Δημαρχείο (1488, Εικ. 3), στην οχύρωση της εκκλησιών κ.α. Το 1488 – 1492 χτίστηκε στο κέντρο της πόλης ο Ναός της Αγίας Αικατερίνης (Εικ. 3) ύστερου γοτθικού ρυθμού. Στα μέσα του 16ου αιώνα, κατασκευάστηκαν τα κτίρια της απαράμιλλης πλατείας της Αγίας Τριάδας (Εικ. 3).
Στις αρχές του 16ου αιώνα υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της Μπάνσκα Στιάβνιτσα 426 ανεξάρτητες μεταλλευτικές επιχειρήσεις.
Ανάμεσα στα ιστορικά ορόσημα της Μπάνσκας Στιάβνιτσας κύρια θέση έχει η χρήση πυρίτιδας, ως μέσου εξόρυξης (αντί για το σφυρί και καλέμι), η οποία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στον κόσμο στις 8 Φεβρουαρίου του 1627 στην στοά Χόρνα Μπιέπερ (Horná Bieber) (Εικ. 4).
Η συνέχεια ήταν όμως εξίσου εντυπωσιακή. Χάρη στη μεγαλοφυΐα των M.K.Hell, S.Mikovíni και J.K.Hell, αναπτύχθηκαν τον 18ο αιώνα το σύστημα δεξαμενών και οι αντλίες νερού με χρήση υδραυλικού τροχού. Η Μπάνσκα Στιάβνιτσα έγινε το σημαντικότερο κέντρο εξόρυξης πολύτιμων μετάλλων στην μοναρχία των Αψβούργων. Πέραν τούτου, σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν, μέσα στα μεταλλευτικά φρεάτια, μηχανές για την κίνηση των ανελκυστήρων με τη χρήση βαρούλκου.
Η ανάγκη για περισσότερη υδραυλική ενέργεια επέβαλε την επέκταση του δικτύου των τεχνητών δεξαμενών – καναλιών, τα νερά των οποίων παρείχαν κίνηση για τα εξορυκτικά μηχανήματα, τις μηχανές άντλησης νερού και τις μονάδες επεξεργασίας και κατεργασίας του μεταλλεύματος. Αυτό το προηγμένο σύστημα διαχείρισης των τεχνητών δεξαμενών νερού, όχι μόνο έσωσε τη μεταλλευτική βιομηχανία της Μπάνσκα Στιάβνιτσα, αλλά και, σύμφωνα με το πρότυπο της, αναπτύχθηκε η τεχνολογία του εξοπλισμού αποστράγγισης υπογείων, το οποίο αποτέλεσε υπόδειγμα για άλλα μεταλλεία σε όλο τον κόσμο μέχρι τον 19ο αιώνα (Δ. Κωνσταντινίδης, Blog Ορυκτός Πλούτος, 2019).Εξάλλου η γιγάντωση της εξορυκτικής δραστηριότητας απαιτούσε καλύτερη επεξεργασία του μεταλλεύματος. Άρχισε να χρησιμοποιείται η μέθοδος θραύσης του μεταλλεύματος με κρουστικές κεφαλές, οι οποίες λειτουργούσαν με τη βοήθεια υδραυλικού τροχού (αντί της χειροδιαλογής του πλούσιου μεταλλεύματος και λειοτρίβησης με πέτρες) (Εικ. 5). Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την κατεργασία πολύ μεγαλύτερων ποσοτήτων μεταλλεύματος από όσες στο παρελθόν, αφού με τους κάθετους κρουστικούς μύλους έγινε εφικτή η λειοτρίβηση και των φτωχών μεταλλευμάτων.
Το 1755 ο Μ. K. Hell έθεσε σε λειτουργία τη νέα εφεύρεσή του, μια αντλία για τη λειτουργία της οποίας χρησιμοποίησε, εκτός από το νερό, και ένα νέο στοιχείο, τον πεπιεσμένο αέρα. Η συσκευή είχε επαναστατική σχεδίαση και ήταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή της. Στην περιοχή της Μπάνσκα Στιάβνιτσα κατασκευάστηκαν τα περισσότερα τέτοια μηχανήματα στην Ευρώπη.
Η μεγάλη πρόοδος στον τομέα των τεχνικών εξόρυξης και κατεργασίας και της διαχείρισης του νερού στη μεταλλευτική βιομηχανία της περιοχής είναι άμεσα συνδεδεμένα με την ίδρυση και λειτουργία της πρώτης στον κόσμο Μεταλλευτικής Ακαδημίας (1762). Είναι προφανές επομένως ότι η απόφαση της Αυτοκράτειρας Μαρία Θηρεσία των Αψβούργων για την ίδρυση της Ακαδημίας στην Μπάνσκα Στιάβνιτσα αντί της Πράγας, της μεγαλοπρεπούς και ιστορικής πρωτεύουσας της Βοημίας, δεν ήταν τυχαία.
Παρόλο που τον 17ο και στις αρχές του 18ου αιώνα η Μπάνσκα Στιάβνιτσα δοκιμάστηκε έντονα, εξαιτίας των τουρκικών επιδρομών ενάντια στην πόλη, των εξεγέρσεων κατά της δυναστείας των Αψβούργων και της επιδημίας πανώλης (το 1709-1710), η οποία είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο περίπου 6 χιλιάδων ανθρώπων, η εξόρυξη των πολύτιμων μετάλλων συνεχίστηκε.