Πέτρου Τζεφέρη, Δρ. ΕΜΠ-Συγγραφέα και Δημητρίου Μπίτζιου, Δρ. Γεωλόγου – Κοιτασματολόγου
Ο όρος “ανδράποδα”, που κυριολεκτικά σημαίνει «αυτός που έχει πόδια ανθρώπου», σε αντιδιαστολή με τη λέξη «τετράποδον», η οποία χρησιμοποιείται μέχρι τις ημέρες μας. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Όμηρο στον πληθυντικό και αφορούσε τους δούλους στη βιομηχανία-βιοτεχνία και στα μεταλλεία. Όπως είναι γνωστό η κοινωνία της αρχαίας εποχής ήταν δουλοκτητική για λόγους ιστορικο-κοινωνικής εξέλιξης και θα πρέπει η οποιαδήποτε κριτική μας να εντάσσεται στο πλαίσιο αυτό. Δεν πρέπει δηλ. να κρίνει κανείς με την σημερινή νοοτροπία, η οποία άλλωστε έχει σε μεγάλο βαθμό επηρεαστεί από την χριστιανική θρησκεία.
Στο αρχαίο Λαύριο, οι δούλοι πραγματοποιούσαν την πιο σκληρή αλλά και εξειδικευμένη εργασία, δηλ. στην όρυξη φρεάτων και υπόγειων ερευνητικών στοών αλλά και την εργασία στις καμινείες. Τα φρέατα ήταν συνήθως διαστάσεων 1,30μ.Χ1,90μ. και με βάθη συνήθως 25μ. έως 55μ. που μπορούσαν να φτάσουν τα 85μ. και με μέγιστο τα 120μ. Οι ερευνητικές στοές ήταν συνήθως επίσης πολύ μικρών διαστάσεων 0.70μ.x 0.85μ., για λόγους μείωσης του κόστους εξόρυξης αλλά και για λόγους ασφαλείας, αποφεύγοντας έτσι τον κίνδυνο καταπτώσεων. Ευνόητο είναι ότι οι συνθήκες εργασίας των μεταλλωρύχων – δούλων ήταν πάρα πολύ σκληρές διότι, λόγω των μικρών διαστάσεων των υπόγειων στοών, ήταν αναγκασμένοι να μετακινούνται έρποντας για πολλές εκατοντάδες μέτρα και να εργάζονται συχνά σε ύπτια θέση. Σκεφθείτε ότι οι ερευνητικές στοές ήταν δαιδαλώδεις συνολικού μήκους πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων. Για τη διάνοιξη των υπόγειων μεταλλευτικών στοών χρησιμοποιούσαν εργαλεία χειρός το σφυρί και το καλέμι, ενώ για φωτισμό χρησιμοποιούσαν πήλινους λύχνους ελαίου. Γίνεται λοιπόν κατανοητό το γιγάντιο έργο που επιτέλεσαν κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Αξίζει μάλιστα να τονίσουμε ότι η παραγωγή Αργύρου των μεταλλείων του Λαυρίου των αρχαίων μεταλλευτών, ήταν μεγαλύτερη κατά 40% περίπου, συγκριτικά με την αντίστοιχη νεότερη παραγωγή κατά τον 19ον και 20ον αι.
Πολλοί ερευνητές, βασιζόμενοι σε ορισμένα κείμενα αρχαίων συγγραφέων, πραγματοποίησαν πληθώρα μελετών και δημοσιεύσεων για την αρχαία δουλεία στα μεταλλεία και γενικότερα την εξορυκτική δραστηριότητα. Στα μεταλλεία και τα λατομεία η χρήση δούλων ήταν η επικρατούσα πρακτική, με μεγάλο πλήθος σκλάβων να ενοικιάζεται για το σκοπό αυτό από πλούσιους πολίτες. Ο στρατηγός Νικίας νοίκιασε χίλιους σκλάβους για να εργαστούν στα ορυχεία αργύρου του Λαυρίου Αττικής, ο Ιππόνικος εξακόσιους και ο Φιλομήδης τριακόσιους.
Ο Ξενοφών αναφέρει πως κοστολογούνταν έναν οβολό ανά δούλο την ημέρα, φτάνοντας τις 60 δραχμές το χρόνο. Αν σκεφτεί κανείς ότι σημαντική πηγή δούλων ήταν και οι αιχμάλωτοι πολέμου, το πλήθος δούλων που εργάζονταν στα ορυχεία του Λαυρίου και στις λοιπές εγκαταστάσεις επεξεργασίας που επεξεργάζονταν τα μεταλλεύματα, ποικίλει σημαντικά από εποχή σε εποχή και εκτιμάται σε 30.000 -100.000. Τον 5ο αιώνα, λίγο πριν τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο αριθμός των δούλων ήταν ίσος με το μισό πληθυσμό των ελευθέρων πολιτών. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα η πόλη αγόραζε μεγάλο αριθμό δούλων, μέχρι τρεις κρατικούς δούλους ανά πολίτη, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η συντήρηση όλων των πολιτών. Η τιμή των δούλων διέφερε ανάλογα με τις ικανότητές τους. Ο Ξενοφών υπολόγιζε την τιμή ενός δούλου – μεταλλωρύχου στο Λαύριο στις 180 δραχμές, τη στιγμή που ένας εργάτης σε μεγάλα έργα αμειβόταν με μόλις μία δραχμή την ημέρα.
Σύμφωνα με την ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ Κ. Τσάϊμου (1988), ο δούλος δεν είχε ουσιαστικά δικαιώματα από νομική άποψη. Καταρχάς, δεν είχε όνομα και ο «κύριος» του έδινε ένα όνομα αλλά όχι επίθετο. Ο δούλος δεν είχε δική του περιουσία. Εάν είχε χρήματα από τις οικονομίες του δεν θα μπορούσε να τα διαθέσει χωρίς την έγκριση του «κυρίου» του. Δεν μπορούσε να παντρευτεί ούτε να τεκνοποιήσει χωρίς τη συγκατάθεση του κυρίου του. Τα παιδιά του δούλου ανήκαν στο «κύριό» του. Εάν οι δούλοι ήταν Ελληνικής καταγωγής τότε είχαν δικαίωμα μύησης στα Ελευσίνια μυστήρια. Ο δούλος που δεν μπορούσε να υποφέρει το «κύριό» του μπορούσε να καταφύγει ως ικέτης σε ορισμένους ναούς κύρια στο Θησείο ή στο ναό των Ευμενίδων και να ζητήσει να πωληθεί σε άλλον «κύριο». Την απόφαση για το άσυλο έπαιρναν οι ιερείς του ναού. Δεν επιτρέπονταν η τιμωρία από άλλο άτομο εκτός του «κυρίου» του. Ο δούλος δεν συμμετείχε στα γυμναστήρια, στον πόλεμο, και στη πολιτική δράση, που ήταν αποκλειστικό δικαίωμα και υποχρέωση του ελεύθερου πολίτη μέλους του Δήμου. Στις διάφορες δίκες μεταξύ ελευθέρων πολιτών ο δούλος δεν μπορούσε να καταθέσει στο δικαστήριο χωρίς την συγκατάθεση του «κυρίου» του.
Ο «κύριος» ενός δούλου είχε το αναφαίρετο δικαίωμα να απελευθερώσει το δούλο του είτε εν ζωή είτε με διαθήκη του. Η απελευθέρωση γινόταν αρχικά προφορικά αλλά από τον 5ον αι. π. Χ., που αυξάνεται ο αριθμός των δούλων, γινόταν με κάποια επισημότητα. Ετσι συνάγεται ότι οι απελευθερώσεις των δούλων του Λαυρίου θα πρέπει να ήταν μάλλον σπάνιες σε σχέση με τις απελευθερώσεις στην Αττική. Ωστόσο φαίνεται ότι γίνονταν απελευθερώσεις ορισμένων δούλων, τους οποίους οι «κύριοι» τους, θεωρούσαν ότι ήταν σπουδαίοι επαγγελματικά. Ήθελαν κατ’ αυτόν το τρόπο να χρησιμοποιήσουν τους “απελεύθερους” ως επιστάτες των εργαστηρίων τους.
Η δουλεία στο αρχαίο μεταλλευτικό Λαύριο! (IΙ)
Αναδημοσίευση από το huffpost.gr