[του Αντώνιου Β. Καπετάνιου, Δασολόγου-Περιβαλλοντολόγου]
Τα ασβεστοκάμινα ήταν τα καμίνια στα οποία πραγματοποιούνταν η όπτησις (το ψήσιμο) του ασβεστόλιθου, για την παραγωγή της ασβέστου (καμίνι είναι η κατασκευή με ειδικές και ποικίλες κατασκευαστικές μορφές, στο εσωτερικό της οποίας πραγματοποιείται καύση με την ανάπτυξη μεγάλων θερμοκρασιών, για την παραγωγή υλικού, αναλόγως της είδους του καμινιού). Αποτελούσαν κατασκευές παραγωγής ασβέστου στην ελληνική ύπαιθρο προκύπτουσες από τον παραδοσιακό τρόπο λειτουργίας της, προερχόμενες από τ’ αρχαία χρόνια (αναφερόμαστε στ’ ασβεστοκάμινα περιοδικής λειτουργίας, τα οποία προσδιορίζονται παρακάτω). Εντάχθηκαν στα δασικά περιβάλλοντα, στο φυσικό χώρο γενικότερα, ως στοιχεία της διαχείρισης που ασκούνταν σε αυτόν από τον πρακτικό άνθρωπο, ο οποίος στα πλαίσια της ισόρροπης και με μέτρο ενέργειάς του στο φυσικό σύστημα, έπαιρνε από τη φύση το επιζητούμενο για την ωφέλειά του υλικό (την άσβεστο), χωρίς όμως να την υποβαθμίζει ή να την διαταράσσει.
Δασική ασβεστοποιΐα και η αναγκαιότητα του ασβέστη
Ας δούμε όμως, πριν αναφερθούμε στην τεχνική κατασκευής του ασβεστοκάμινου, ποια η σημασία της ασβεστοποιΐας στην Ελλάδα, ποια η σημασία της ασβέστου για την ελληνική κοινωνία και την τοπική οικονομία.
Τα ασβεστοκάμινα στα οποία εν προκειμένω αναφερόμαστε, καθότι γι’ αυτά ενδιαφερόμαστε σε σχέση με το αντικείμενο του δάσους, είναι τα «περιοδικής λειτουργίας», τα προσωρινά και μη μόνιμα, τα οποία είναι χωρικού ή άλλως βιοτεχνικού χαρακτήρα ασβεστοκάμινα που λειτουργούν με δασική καύσιμη ύλη, ήτοι με καυσόξυλα, θάμνους και φρύγανα. Τα εν λόγω ασβεστοκάμινα κατασκευάζονταν πλησίον του λατομείου απ΄ όπου λαμβάνονταν η ασβεστόπετρα και κοντά σε δάσος ή δασική έκταση, για να μπορεί να εξάγεται άμεσα η δασική ύλη για την καύση. Η επιλογή της θέσης δημιουργίας τους επομένως προϋπέθετε την ύπαρξη πρώτης ύλης (ασβεστόπετρας και δασικής ύλης) στον άμεσο ή γύρωθεν φυσικό χώρο. Λόγω δε της ανάγκης ύπαρξης δασικής ύλης για τη λειτουργία αυτών των ασβεστοκάμινων, και λόγω της δημιουργίας τους σε δασικά περιβάλλοντα, η εν λόγω δραστηριότητα ονομάζονταν ως δασική ασβεστοποιΐα.
Ο άλλος τύπος ασβεστοκαμίνων, με τον οποίο δε θ’ ασχοληθούμε διότι δεν ενδιαφέρει σε σχέση με το αντικείμενο του δάσους, είναι τα «συνεχούς λειτουργίας» ασβεστοκάμινα, τα οποία είναι βιομηχανικού χαρακτήρα και καίγονταν με πετρέλαιο, με λιθάνθρακα ή και με λιγνίτη. Είναι αυτά με τις υπερυψωμένες καμινάδες, που σήμερα κατά το πλείστον προστατεύονται ως διατηρητέα στοιχεία βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, αφού πλέον η άσβεστος παράγεται εξ’ ολοκλήρου από μηχανοκίνητα μέσα. Τα μεν πρώτα ασβεστοκάμινα δημιουργούνταν στο φυσικό χώρο όπου ανευρίσκετο η πρώτη ύλη λειτουργίας τους, ενώ τα δεύτερα αποτελούσαν συγκροτημένες στεγασμένες εγκαταστάσεις, αποξενωμένες ως προς τη λειτουργία τους από το φυσικό χώρο.
Σε προηγούμενες εποχές, και σε μεγάλο βαθμό σήμερα, η άσβεστος, κοινώς ασβέστης, αποτελούσε βασικό υλικό πολλών χρήσεων στην ελληνική κοινωνία. Είναι το οξείδιο του ασβεστίου (CaO) που παράγεται κατόπιν οπτήσεως (πυρώσεως) του ασβεστολίθου, σε θερμοκρασία περίπου 1.000°C. Κι επειδή στην Ελλάδα ο ασβεστόλιθος κυριαρχεί, η χρήση τής ασβέστου ήταν μεγάλη στη χώρα μας κι έλυνε πολλά προβλήματα! Χρησιμοποιούνταν κατ’ αρχάς στην οικοδομική. Ο πολτός της ασβέστου, ονομαζόμενος κοινώς σβησμένος ασβέστης ή υδράσβεστος, αναμεμιγμένος με κονίαμα χρησιμοποιείτο (και χρησιμοποιείται) ως συνδετική ύλη μεταξύ των λίθων, των ογκολίθων, των τούβλων, των τσιμεντολίθων, των κεραμιδιών κ.ά. σε κατασκευές. Η άσβεστος επίσης ως γαλάκτωμα χρησιμοποιείτο (κι ως ένα βαθμό εξακολουθεί να χρησιμοποιείται) στ’ ασβεστοεπιχρίσματα και στα υδροχρωματίσματα των οικιών. Ειδικώς δε, λόγω της καυστικότητάς της χρησιμοποιείτο για την απολύμανση χώρων, κάτι που ήταν πολύ βασικό για την υγιιεινή των χώρων στις αλλοτινές κείνες εποχές που οι συνθήκες στον τομέα αυτόν δεν ήταν οι ενδεικνυόμενες και οι ανθρώποι γύρευαν τρόπους να προφυλαχθούν από τα μικρόβια −…και βρήκαν τον καλλίτερο κι αποτελεσματικότερο τρόπο με τη χρήση του ασβέστη.
Το ασβέστωμα των τοίχων των σπιτιών αποτελούσε απαραίτητη συνθήκη λειτουργίας των κοινωνιών στο ελληνικό περιβάλλον, που το χαρακτηρίζει ο έντονος και βασανιστικός ήλιος του καλοκαιριού, ο οποίος έκανε τις συνθήκες διαβίωσης στους ελληνικούς οικισμούς εξαιρετικά δύσκολες. Ο ασβέστης στις κατασκευές διώχνει τις ακτίνες του ήλιου κατά τις καυτές καλοκαιρινές ημέρες και διατηρείται έτσι μιαν ανεκτή θερμοκρασία στο εσωτερικό της οικίας. Ο αδρός σοβάς, ως μίγμα άμμου με ασβέστη παλαιότερα και ασβέστη με τσιμέντο νεοτέρως, και το ασβέστωμα στις εξωτερικές επιφάνειες των σπιτιών, βοηθούν στην αντανάκλαση των ακτίνων του ήλιου και στην απορρόφηση λιγότερης θερμότητας. Επίσης, ο ασβέστης «καίει τα μικρόβια» κι απολυμαίνει, ενώ ανακλώντας το φως παρέχει ακμάδα, λαμπερότητα και ζωντάνια στον οικισμό. Ιδιαίτερα δε στα νησιά μας του Αρχιπελάγους, το ασβέστωμα σε πλήρη κλίμακα των κατασκευών, διαμόρφωσε συγκεκριμένη φυσιογνωμία στους κυκλαδίτικους κατά βάσιν οικισμούς, που τους χαρακτήριζε το λευκό χρώμα, τ’ οποίο εν συναρτήσει με το γαλάζιο της θάλασσας και τα υπόλοιπα στοιχεία του φυσικού και οικιστικού χώρου (τις ξερολιθιές, τους ανεμόμυλους, τα ξωκκλήσια, τα φρύγανα κ.ά.) καθόρισε το ιδιοσύστατο αιγαιοπελαγίτικο τοπίο, που γίνηκε ιδέα κι απέδωσε την Ελλάδα στη γνήσια και πρωταρχική της διάσταση (οι «άσπρες αυλές» γινήκαν σύμβολο της ελληνικής παράδοσης, ως στοιχείο που χαρακτήριζε την ελληνική κατοίκηση).
Ο ασβέστης πέραν της χρήσης του στην οικοδομική και για λόγους υγιεινής, καλύπτει ένα φάσμα έτερων χρήσεων, που τον καθιστούν πολύτιμο στοιχείο στο βίο των Ελλήνων. Χρησιμοποιείται στη λίπανση των εδαφών ως εδαφοβελτιωτικό, αφού η προσθήκη ασβέστου στα όξινα, τα βαλτώδη και γενικώς στα βαριά εδάφη τα κάνει ελαφρότερα και λιγότερα υγρά, στ’ αμμουδερά εδάφη αυξάνει τη συνεκτικότητά τους, ενώ στα μέτριας γονιμότητας εδάφη αυξάνει τη γονιμότητά τους.
Η άσβεστος λόγω των αλκαλικών ιδιοτήτων της χρησιμοποιείται στη βιομηχανία για την παραγωγή καυστικού νατρίου, αμμωνίας, χλωρασβεστίου κ.ά. Χρησιμοποιείται στην υαλουργία, ως βασικό υλικό μαζί με την άμμο και τη σόδα λειτουργώντας ως σταθεροποιητής. Χρησιμοποιείται στη βυρσοδεψία για την αφαίρεση των τριχών των δερμάτων, καθώς επίσης και στη φαρμακοποιΐα. Χρησιμοποιείται επίσης για την παραγωγή του γνωστού «άκακου» (μη τοξικού) βορδιγάλειου πολτού για την καταπολέμηση του περονόσπορου στ’ αμπέλια, που είναι προϊόν μίξης θειϊκού χαλκού, ασβέστου και νερού. Με αυτόν ραντίζονται ακόμα τα οπωροφόρα δένδρα, τα κηπευτικά, οι σταφιδάμπελοι κ.λπ. Ενώ, με γαλάκτωμα της ασβέστου επαλείφονται οι κορμοί των δένδρων για την απολύμανση και πρόληψη ασθενειών, που προέρχονται από έντομα και μύκητες.
Η άσβεστος χρησιμοποιείται επίσης ως πυρίμαχο υλικό για την εσωτερική επένδυση φούρνων, καθώς αποτελεί σώμα δύστηκτο (λιώνει στους 2.580°C). Η άσβεστος χρησιμοποιείται τέλος και στη ζαχαροπλαστική, για να γίνονται τραγανά τα γλυκά του κουταλιού.