Η περιοχή της Λαυρεωτικής διαθέτει πλούσιο υπέδαφος στο οποίο έχουν εντοπιστεί συνολικά 280 από τα 3800 είδη ορυκτών* που υπάρχουν στη γη. Η αρχή της μεταλλευτικής δραστηριότητας εντοπίζεται γύρω στο 3000 π.Χ., ενώ η ακμή της σημειώνεται κατά τη διάρκεια των κλασικών χρόνων. Ωστόσο μια σειρά από παράγοντες συντέλεσαν στην αδρανοποίηση των μεταλλείων από τον 7ο μ.Χ. έως τον 19ο μ.Χ. αιώνα. Την περίοδο αυτή παρέμεναν στη Λαυρεωτική συσσωρευμένες μεγάλες ποσότητες σκωριών και εκβολάδων, προϊόντα τα οποία οι αρχαίοι απέρριπταν ως πτωχά σε περιεκτικότητα μεταλλεύματος.
Η σύγχρονη μεταλλευτική εποχή του Λαυρίου αρχίζει το 1865 όταν πραγματοποιείται προσπάθεια παραγωγής μολύβδου από την εκμετάλλευση των αρχαίων αυτών αποθεμάτων. Έτσι, η Λαυρεωτική εξελίσσεται σε πεδίο δραστηριοποίησης διαφόρων συμφερόντων για την εξόρυξη αλλά και την επεξεργασία μεταλλευμάτων. Για το σκοπό αυτό ιδρύονται πολλές εταιρείες, σημαντικότερες εκ των οποίων η Ilarion Roux et Cie (1860-1873), η ‘’Ελληνική Εταιρεία Μεταλλουργείων’’ (1873-1917) και η ‘’Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου‘’ (1875-1977). Εξορυκτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν κυρίως από τη Γαλλική Εταιρεία σε αρκετές περιοχές της Λαυρεωτικής. Οι σπουδαιότερες από αυτές είναι η Καμάριζα, η Πλάκα, η Σούριζα οι οποίες εξελίχτηκαν σε σημαντικά κέντρα εγκαταστάσεων εξόρυξης. Η περίοδος της νεότερης μεταλλευτικής ιστορίας της Λαυρεωτικής θα ολοκληρωθεί το 1989 όταν θα σταματήσει κάθε δραστηριότητα στην περιοχή.
Το Φρέαρ Σερπιέρι Νο1 στην Καμάριζα. Οι πρώτες εξορυκτικές εργασίες στην Καμάριζα πραγματοποιούνται τον 4ο π.Χ. αιώνα. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, με οδηγό τις αρχαίες αυτές εργασίες, εντοπίζονται νέα κοιτάσματα αργυρομολυβδούχων και ανθρακικού ψευδαργύρου. Έτσι, η Καμάριζα εξελίσσεται στο σπουδαιότερο μεταλλευτικό τομέα της Λαυρεωτικής. Ενδεικτικό της ανάπτυξης της περιοχής είναι ότι μέχρι το 1871 είχε κατασκευαστεί ο σιδηρόδρομος που ένωνε την Καμάριζα με το Λαύριο, ενώ η τηλεφωνική σύνδεση πραγματοποιήθηκε το 1880. Πέρα από αυτές τις υπέργειες υποδομές το εγχείρημα των μεταλλείων βασίστηκε στην επίπονη εργασία χιλιάδων μεταλλωρύχων σε πολύ αντίξοες συνθήκες στα μεταλλευτικά φρέατα και στις μεταλλευτικές στοές. Τα φρέατα και οι στοές είναι κατακόρυφα και οριζόντια ορύγματα αντίστοιχα και εκτείνονται στο υπέδαφος της περιοχής σε βάθη μέχρι και 175 μέτρα και συνολικό μήκος περίπου 80 χιλιόμετρα.
Το σημαντικότερο φρέαρ είναι εκείνο με την ονομασία Σερπιέρι Νο1, το οποίο βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού της Καμάριζας (σήμερα κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου) και έχει βάθος 165 μέτρα. Η πρόσβαση σε αυτό γινόταν μέσω ενός χαλύβδινου ανελκυστήρα, ο οποίος αποτελεί σήμερα εμβληματικό στοιχείο της περιοχής. Το φρέαρ Σερπιέρι Νο1 πλαισιώνεται από βοηθητικά κτήρια, όπως μηχανοστάσιο, μηχανουργείο, αποθήκες, τα γραφεία της Γαλλικής Εταιρείας, το σχεδιαστήριο και τις κατοικίες των μηχανικών. Κάποιες από αυτές τις εγκαταστάσεις παρ’ όλο που είναι χαρακτηρισμένες ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία βρίσκονται σήμερα ερειπωμένες.
Το κτήριο του θυρωρείου της Γ.Ε.Μ.Λ. στην κύρια στοά καθόδου (Παρόν). Οι μεταλλωρύχοι δεν εισέρχονταν στον ευρύτερο μεταλλευτικό τομέα από τον ανελκυστήρα του κεντρικού φρέατος αλλά από διάφορες στοές. Η είσοδος της κύριας στοάς καθόδου βρίσκεται 200 περίπου μέτρα νοτιοανατολικά του φρέατος, είναι επικλινής και λαξευμένη στο φυσικό βράχο. Στην καθοδική πορεία μέχρι να ενωθεί με το κεντρικό φρέαρ εντοπίζονται μεταλλευτικές εργασίες της αρχαιότητας και των νεότερων χρόνων. Στις μεταλλευτικές στοές οι συνθήκες εργασίας ήταν εξοντωτικές καθώς ο χώρος είναι ασφυκτικά κλειστός, δεν αερίζεται και υπάρχει αυξημένη υγρασία. Το εργατικό δυναμικό της Γαλλικής Εταιρείας στην Καμάριζα καταγράφεται την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα σε 1800 μεταλλωρύχους. Για την καταμέτρησή τους πριν την είσοδο στη κύρια στοά και για την αποθήκευση μικρών εργαλείων κατασκευάστηκε ένα κτήριο-θυρωρείο, το οποίο ονομαζόταν από τους εργάτες και ‘’Παρόν’’ λόγω ακριβώς της χρήσης του. Στη Λαυρεωτική σώζονται τρία τέτοια θυρωρεία, με επιβλητικότερο εκείνο της Καμάριζας. Οι δύο άλλες περιπτώσεις είναι σε εισόδους στοών στο μεταλλευτικό κέντρο της Πλάκας.
‘’…Το καμπανάκι χτυπάει, ο γραμματικός διαβάζει ένα ένα τα ονόματα και γράφει – παρόν, απών, ασθενής, -ο κατάλογος τελειώνει και ο επιστάτης φέρνει το κλειδί κι ανοίγει το κάγκελο..’’ ‘’…Ο άνθρωπος συνειθίζει σιγά σιγά και στα χειρότερα πράματα…Χώνεται με τη λάμπα, με το δυναμίτη και με το λοστό στα σπλάχνα μέσα της γης, βαθιά στα σπλάχνα της γης και τα τρυπάει. Ένα βρακή αντέχει μοναχά να φορή μέσα σ’ εκείνη την κουφόβραση που κι η ανάσα του κόβεται απ’ τους κακούς αχνούς και απ’ τους μπουχούς του δυναμίτη και του μεταλλείου…’’ (αποσπάσματα από το μυθιστόρημα του Β. Δασκαλάκη, ‘’Οι ξεριζωμένοι, διήγηση ενού χωριάτη.’’, Αθήνα, 1930. Ο Β. Δασκαλάκης ήταν εργαζόμενος στα μεταλλεία της Λαυρεωτικής.)
Το κτήριο σήμερα παρουσιάζει ερειπωμένη εικόνα. Όλα τα ξύλινα στοιχεία της στέγης, των οροφών και των κουφωμάτων έχουν καθαιρεθεί και οι λίθινοι τοίχοι παρουσιάζουν σοβαρά δομικά και οικοδομικά προβλήματα. Το ‘’Παρόν’’ και η κύρια στοά καθόδου αποτελούν ιστορικές μαρτυρίες της καθημερινής σκληρής πραγματικότητας των μεταλλωρύχων. Στη μνήμη και στη συνείδηση της τοπικής κοινωνίας είναι σπουδαιότερα από τα αρχιτεκτονικώς επιβλητικότερα κτήρια των εγκαταστάσεων του Φρέατος Σερπιέρι Νο1. Δεν είναι χαρακτηρισμένα ιστορικά διατηρητέα μνημεία και παραμένουν εγκαταλελειμμένα στην τύχη τους με κίνδυνο περαιτέρω ερείπωσής τους.Το θυρωρείο της Καμάριζας είναι ένα ισόγειο, λιθόκτιστο κτήριο με άξονα συμμετρίας που διέρχεται στο μέσον των μικρότερων πλευρών. Έχει γενικές διαστάσεις ορθογωνικής κάτοψης 10,20μ. x 15,25 μ. και το μέγιστο ύψος θα πρέπει να ήταν περίπου 7 μ. από τον περιβάλλοντα χώρο. Η βόρεια όψη του κτηρίου εφάπτεται στο φυσικό βράχο όπου βρίσκεται και η είσοδος της στοάς. Είχε δίρριχτη ξύλινη στέγη, που επικαλυπτόταν από βυζαντινά κεραμίδια. Η ακριβής χρονολογία κατασκευής του κτηρίου δεν είναι γνωστή ωστόσο πιθανότατα κτίστηκε την τελευταία δεκαετία του 19ου-αρχές 20ου αιώνα. Το κτήριο έχει δύο ίδιους χώρους δεξιά και αριστερά της κύριας εισόδου, οι οποίοι αποτελούσαν τα γραφεία υπαλλήλων της εταιρείας που διαχειρίζονταν τον χώρο, έλεγχαν και καταμετρούσαν τους μεταλλωρύχους. Είναι οι μόνοι χώροι που φαίνεται ότι υπήρχαν κάποιες σχετικές ανέσεις καθώς έχουν επιχριστεί επιμελώς και διακρίνονται ίχνη από τζάκια. Οι χώροι αυτοί ίσως να είχαν κατασκευαστεί σε δεύτερη φάση διότι δεν υπάρχει εμπλοκή λίθων ανάμεσα στους τοίχους αυτών των χώρων και του εξωτερικού περιβλήματος του κτηρίου. Ο υπόλοιπος χώρος φαίνεται σήμερα να είναι ενιαίος. Όμως, υπάρχουν ίχνη που μαρτυρούν άλλους δύο παρόμοιους χώρους εκατέρωθεν της εισόδου της στοάς οι οποίοι έχουν καθαιρεθεί. Στο βόρειο τοίχο υπάρχουν δύο κάμινοι στις οποίες σύμφωνα με μαρτυρίες οι μεταλλωρύχοι κατασκεύαζαν ή επισκεύαζαν πρόχειρα εργαλεία. Στη νότια όψη του κτηρίου, υπήρχε πιθανότατα στέγαστρο ευτελούς κατασκευής από ξύλο.
Άλκης Παππάς, MSc Ε.Μ.Π. alkis.pa@gmail.com
*Σημείωση Π. Τζεφέρη:Σήμερα είναι αρκετά περισσότερα, 5.470 είδη ορυκτών που έχουν καταγραφεί στη γη (τα 5.237 αναγνωρίζονται επίσημα από την Διεθνή Ορυκτολογική Ενωση (ΙΜΑ), ΙΜΑ Mineral List, Μάρτιος 2017). Δείτε κι εδώ: http://www.huffingtonpost.gr/petros-tzeferis/-700-_b_16919856.html