Η αρχαία μεταλλουργία χαλκού στη Σέριφο!

Στην εύγλωττη θέση "Αεράτα" Σερίφου είναι σκαλισμένες στο σχιστολιθικό βράχο οι εστίες των καμίνων κάτι που φανερώνει ότι πρόκειται για προϊστορικές καμίνους. (Φωτ. Π. Τζεφέρη).

[του Πέτρου Τζεφέρη] [by Tzeferis Peter] 

Στην αρχαία ιστορία της Σερίφου η ύπαρξη των μετάλλων έπαιξε αναμφίβολα σημαντικό ρόλο. Πλούσια και εμφανή τα μεταλλεύματα της Σερίφου ανακαλύφθηκαν νωρίς και έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης ανά τους αιώνες.

Ηδη τον  6ο αιώνα πΧ, η Σέριφος κόβει αργυρά νομίσματα, σύμφωνα με τον αιγηνιτικό σταθμητικό κανόνα. Μάρτυρες της πολιτικής αυτονομίας αλλά και της ευημερίας του νησιού, εικονίζουν στην πρόσθια όψη τους τον περίφημο Σερίφιο βάτραχο που σχετίζεται με την μυθολογικές παραδόσεις για τον Περσέα και την τοπική λατρεία του ήρωα.

Μάλιστα υπήρχε η παράδοση ότι οι βάτραχοι της Σερίφου είναι άφωνοι, παράδοση που απαντάται σε αρκετούς αρχαίους συγγραφείς. Αλλωστε είναι γνωστή η  παροιμιώδης έκφραση  βάτραχος εκ Σερίφου, για άφωνους ανθρώπους.

Serifos Coin-Silver Stater

Είναι γνωστό ότι η μεταλλουργία του χαλκού ήταν ενεργή γενικότερα στο χώρο του Αιγαίου κατά την διάρκεια της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (ΠΕΧ), η οποία θεωρητικά σηματοδοτεί την έναρξη χρήσης του χαλκού για την κατασκευή εργαλείων όπλων, χρηστικών αγγείων, κοσμημάτων κλπ.

Ειδικότερα στη Σέριφο υπήρχαν, πέραν από τα παγκοσμίως γνωστά κοιτάσματα σιδήρου, και κοιτάσματα χαλκού με γνωστότερο εκείνο στον Κούνδουρο στην νοτιοδυτική περιοχή της νήσου.  Οι σκουριές χαλκού (υπολείμματα  εκκαμίνευσης μεταλλευμάτων χαλκού) πάνω από τον παρακείμενο κόλπο του Αβεσσαλού, στην θέση με το εύγλωττο τοπωνύμιο "Σκουριές" στέκουν εκεί αψευδείς μάρτυρες μεταλλουργικών δραστηριοτήτων από την προϊστορική εποχή έως την ύστερη αρχαιότητα.

Και ακριβώς από πάνω στην επίσης εύγλωττη θέση "Αεράτα" είναι σκαλισμένες στο σχιστολιθικό βράχο οι εστίες των καμίνων κάτι που φανερώνει ότι πρόκειται για προϊστορικές καμίνους. Στο ίδιο συμπέρασμα συνηγορούν και οι ενδείξεις για τον τεμαχισμό των σκουριών καθώς και η ύπαρξη μιας επιφάνειας με μικρές κοιλότητες (πιθανότατα χύτευσης) που εντοπίζουμε στον ίδιο χώρο.

H εκκαμίνευση είναι μια αρκετά σύνθετη διαδικασία, η οποία απαιτεί εξειδίκευση. Αφορά την αναγωγή του μεταλλοφόρου ορυκτού σε μέταλλο, μέσω χημικών αντιδράσεων σε υψηλές θερμοκρασίες και σχετικά αναγωγική ατμόσφαιρα. Απαιτεί μια εστία, δηλαδή μια ειδικά διαμορφωμένη μικρής συνήθως διαμέτρου (περίπου 30 εκ. περίπου) κοιλότητα στο έδαφος, η οποία συχνά επενδυόταν με χώμα ή πυρίμαχες πέτρες, επίσης μια κάμινο και φυσερά με ακροφύσια. Ακόμη από άποψη πρώτων υλών χρειάζονται τα υλικά κατασκευής της κεραμικής καμίνου, η καύσιμη ύλη (συνήθως ξυλοκάρβουνο) , το μεταλλοφόρο ορυκτό και το συλλίπασμα (flux), που πρέπει επίσης  να προστεθούν στο φορτίο εκκαμίνευσης.

Τα καμίνια αυτά στα Αεράτα Σερίφου φαίνεται ότι λειτουργούσαν κατά το πλείστον με φυσικό ελκυσμό, δηλ. κυρίως με τον άνεμο, και ενδεχομένως υποβοηθούνταν με φυσερά. Αλλωστε στην θέση αυτή φυσάει συνεχώς και αδιαλλείπτως, εξ'ού και η ονομασία του τοπωνυμίου ("αεράτα").
Ο φυσικός ελκυσμός βεβαίως δεν επιτρέπει την ανάπτυξη υψηλών θερμοκρασιών στην κάμινο με αποτέλεσμα οι σκουριές να ήταν παχύρρευστες και να μην ρέουν εύκολα έξω από την κάμινο. Γι αυτό ο διαχωρισμός του μετάλλου από την σκουριά ήταν πιθανότατα ατελής, και στη συνέχεια έπρεπε οι σκουριές (μετά την στερεοποίησή τους) να  θραύονται εκ νέου  σε μικρότερα τεμάχια με σκοπό  την επανάκτηση του μετάλλου που είχε απωλεσθεί στη σκουριά.

Ενδεχομένως, οι αρχαίοι μεταλλουργοί αφού συνέλεγαν το μέταλλο υπό μορφή σταγόνων και ψηγμάτων προερχομένων  από το σπάσιμο των σκουριών, το έλιωναν στη συνέχεια σε ένα κεραμικό χωνευτήριο για να το διαχωρίσουν από τα υπολείμματα της σκουριάς και τελικά το εχύτευαν μέσα στις μικρές κοιλότητες για να πάρουν μικρές μάζες, διαιρώντας το έτσι σε μικρότερες ποσότητες.

Με τον τρόπο αυτό, εξοικονομούσαν τον κόπο να το τεμαχίσουν κατά το στάδιο της μεταλλοτεχνίας, παρέκαμπταν ουσιαστικά το στάδιο αυτό, καθότι  ο χαλκός και πολύ περισσότερο ο μπρούτζος πολύ δύσκολα θα μπορούσαν να κοπούν με τα εργαλεία της εποχής.Γι αυτό ίσως και δεν έχουν ανευρεθεί από την περίοδο αυτή χελώνες (ingots ) μετάλλου διότι ο τεμαχισμός τους ήταν δύσκολος . Τα εργαλεία θραύσης των σκουριών ήταν τα ίδια με αυτά που χρησιμοποιούνταν για την αρχική θραύση του μεταλλεύματος.  Ανάλογη τεχνική διαίρεση σε μικρές ποσότητες βρίσκουμε και για τον άργυρο της προϊστορικής περιόδου στο Λαύριο και στην Θάσο.

• Prehistoric copper smelting in a pit!
• Η Μεταλλουργία του Χαλκού στο Αιγαίο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (Copper Metallurgy in the Early Bronze Age Aegean)
• Π. Τζεφέρη: τα μεταλλεία της Σερίφου...
• «Ορυχεία του Αιγαίου»: τα τοπία βιομηχανικής αρχαιολογίας αναδεικνύουν την ταυτότητα του Αιγαίου