Η λήθη δεν ταιριάζει στην Μεταλλευτική! - Ελληνικός Ορυκτός Πλούτος

Τα ορυχεία του Αιγαίου μπορούν να εκληφθούν ως μνημεία κυρίως με τη μορφή τοπίων, όπως προσδιορίζονται τα ιστορικά τοπία στις διεθνείς χάρτες προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Δύσκολα θα ανακαλύψει κανείς ιδιαίτερες αναγνωρίσιμες αξίες σε ένα μεμονωμένο κτίσμα, ή σε μία χαώδη δυσανάγνωστη μεταλλευτική διαμόρφωση. Όμως αναμφισβήτητα, τα σύνολα τούτα που απλώνονται σε όλες τις κλίμακες, από τις σημειακές σχεδόν εγκαταστάσεις ελάχιστης έκτασης έως τις διαμορφώσεις και επεμβάσεις που έχουν αλλάξει τη μορφή πολλών εκταρίων ή πολλών μιλίων μήκους ακτογραμμής,συγκροτούν μνημειακά τοπία σε μία πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα κλίμακα. Ολόκληρα λαγκάδια, ορεινοί αυχένες, μέτωπα ακτογραμμών, αποτελούν μοναδικά και αναντικατάστατα διασωθέντα τεκμήρια της τεχνικής, βιομηχανικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας. Το σημαδεμένο από την ανθρώπινη τεχνολογία γήινο ανάγλυφο αποκτά, χάρη σε αυτό το σημάδεμα, μία μοναδική ταυτότητα, ισορροπημένη πλέον και γοητευτική. μνημειακή και ταυτόχρονα ενταγμένη στον φυσικό χώρο, καθώς η φύση επιστρέφει και ανακαταλαμβάνει το χαμένο της έδαφος. Είναι δε εντυπωσιακό, ότι οι φθορές και οι μη αναστρέψιμες καταστροφές στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν προέλθει από βίαιες ανθρωπογενείς επεμβάσεις και όχι από τη φυσική φθορά. Είναι οι διανοίξεις δρόμων, η άναρχη δόμηση, η λεηλασία των μετάλλων των μηχανών, η ασύμβατη και άστοχη επανάχρηση εγκαταστάσεων που τραυμάτισαν ανεπανόρθωτα μνημεία και τοπία της εποχής μας.

Στο ερώτημα αν μερικές χιλιάδες εκτάρια των νησιών του Αιγαίου αξίζει να δεσμευθούν και να αφαιρεθούν από τη διαθέσιμη προς οικοδομική αξιοποίηση γη, η απάντηση είναι σίγουρα καταφατική. Ίσως αυτές οι εκτάσεις σε συνδυασμό με τις δεσμευμένες και προστατευμένες από τις διεθνείς και εθνικές συνθήκες, φυσικές ή αρχαιολογικές εκτάσεις και τοπία, να αποτελούν το κρίσιμο απόθεμα για την ισορροπημένη ως προς το περιβάλλον ανάπτυξη του ευαίσθητου νησιωτικού αρχιπελάγους.

Κορυφαία μνημεία, όπως αυτά του εναέριου συστήματος μεταφοράς και των εγκαταστάσεων των σμυριδωρυχείων της Νάξου (φωτο παρακάτω), τα κτίρια, οι σκάλες φόρτωσης και οι διαμορφώσεις στο Μέγα Λιβάδι (άνω φωτο) και τον Κουταλά της Σερίφου, το εργοστάσιο και τα κτίρια στα Λιμενάρια της Θάσου, το εργοστάσιο των θειωρυχείων στο Παλιόρεμα της Μήλου αποτελούν τόσο σημαντικούς τόπους για την ιστορία των νησιών, την ιστορία της βιομηχανίας και των τεχνικών που οφείλουν να τύχουν απόλυτης προστασίας, ακόμη και ως νεκρές σήμερα εγκαταστάσεις. Η αξία των μνημείων και η σημειολογία των ερειπίων είναι τόσο ισχυρή, που αποτρέπει τη χωροθέτηση τυχαίων νέων χρήσεων οι οποίες θα αλλοιώσουν και πιθανόν θα εξαφανίσουν τα ιστορικά τεκμήρια.

Δεκάδες άλλοι τόποι με μικρότερη ιστορική, αρχιτεκτονική ή τεχνική σημασία και μικρότερης κλίμακας εγκαταστάσεις απλώνονται σε πολλά νησιά. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις σκάλες φόρτωσης και τα ορυχεία που απλώνονται περιμετρικά των ακτών της Μήλου, το μεταλλείο του Άγιου Μηνά στην Κίμωλο, τις εγκαταστάσεις του μεταλλείου αντιμονίου μέσα στο δάσος της Κεράμου στη βόρεια Χίο, τις στοές και τους σταθμούς του εναέριου στα βουνά της Σίφνου, το μεταλλείο βωξίτη στο Κρίκελο της Αμοργού, τις λιμενικές εγκαταστάσεις στα Λουτρά της Κύθνου, στον Ορκό της Κέας, στο Πεύκο της Σκύρου, το εργοστάσιο θειοχωμάτων της Αγίας Ειρήνης στον κρατήρα της Νισύρου, το εργοστάσιο «Ήφαιστος» στα Φηρά της Σαντορίνης, τα λατομεία μαρμάρου στην Τήνο και το σχιστήριο στη Βαθή.

Η έρευνα για τη βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα αναπτύσσεται όλο και περισσότερο. Παρακολουθεί και συνομιλεί με τα αντίστοιχα διεθνή ρεύματα εδώ και δύο δεκαετίες, σε μία χώρα που γαλουχήθηκε ως πριν λίγο καιρό, να αναγνωρίζει την ιστορική της ταυτότητα μόνο στην κλασική και τη βυζαντινή αρχαιότητα. Σε μια χώρα που συνήθισε να εκτιμά ως μνημεία μόνο τα εμβληματικά τεχνουργήματα εκείνων των εποχών, τους ναούς, τα θέατρα, τα στάδια, τις αγορές, τα καλλιτεχνήματα.

Σήμερα, ο τεχνικός πολιτισμός, η ιστορία και η αρχαιολογία της εργασίας, έχουν πάρει τη θέση τους πλέον στο στερέωμα των γνώσεων μας για το παρελθόν, χάρη στην προσπάθεια πολλών επιστημόνων από τον χώρο τόσο των ανθρωπιστικών όσο και των θετικών επιστημών. Τα τεχνικά έργα, τα εργοστάσια, οι μηχανές, οι μεταλλευτικές στοές, οι σκάλες φόρτωσης, τα λαμπρά διοικητήρια και οι ταπεινές εργατικές κατοικίες, τα καμίνια, τα χημεία, τα κεκλιμένα, οι σιδηροδρομικές γραμμές και οι πυλώνες των εναέριων αποτελούν τα υλικά ίχνη της ανθρώπινης επινόησης και του ανθρώπινου μόχθου, τεκμήρια άξια να διασωθούν για το μέλλον.

Τα κατάλοιπα αυτής της βιομηχανικής δραστηριότητας μπορούν πλέον και οφείλουν να αναγνωρίζονται ως μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς, τα οποία συγκροτούν ένα ιδιόμορφο, απαξιωμένο και εν κινδύνω, κομμάτι του τεχνικού μας πολιτισμού. Οφείλουμε να το διασώσουμε, οφείλουμε να το αναδείξουμε!

[Εισαγωγή στο Ορυχεία στο Αιγαίο. Βιομηχανική Αρχαιολογία στην Ελλάδα, επιμ. Ν. Μπελαβίλας, Λ. Παπαστεφανάκη,Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2009]