Ανασκαφές στη νότια Θάσο έφεραν στο φως προϊστορικά ορυχεία ώχρας που αποτελούν σταθμό στην εξορυκτική δραστηριότητα του Ευρωπαϊκού χώρου αντιπροσωπεύοντας τα πρώτα υπόγεια ορυχεία στην Ευρώπη, και ίσως στον κόσμο, με οριζόντια υπόγεια εξόρυξη.
Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη – G. Weisgerber: Παλαιολιθικό ορυχείο ώχρας στη Θάσο
Στην δεκαετία του πενήντα η εταιρεία “Χονδροδήμου Α.Ε.” είχε εγκαταστήσει σημαντική μονάδα εξόρυξης των σιδηρομαγγανιούχων κοιτασμάτων στην γειτονική με το λόφο “Τζίνες” Κοιλάδα του Μαυρόλακα, βορειοανατολικά των Λιμεναρίων, όπου σώζονται ακόμα τα ερείπια των εγκαταστάσεων του δυναμικού κάποτε εργοταξίου. Το 1956 κατά τη διάρκεια εργασιών εξόρυξης σιδηρομεταλλεύματος εντοπίστηκε για πρώτη φορά η ύπαρξη ιστορικού ορυχείου.
Πρώτος μάρτυρας των προϊστορικών αυτών ορυχείων ήταν ο τότε επιστάτης των μεταλλείων κ. Α. Τσόλιας που 43 χρόνια μετά αφηγείται: “Είχαμε βάλει παραμίνα (αυτοσχέδιο γιγάντιο φουρνέλο σε όρυγμα βάθους 7-8 μέτρων και διαμέτρου 50 εκατοστών με 50-100 κιλά περίπου δυναμίτη), όπως συνηθίζαμε. Η έκρηξη κατέβαζε ένα βουνό μετάλλευμα ώστε να έχουν δουλειά οι εργάτες όλη μέρα. Όταν έπεσε η παραμίνα έκπληκτος είδα μια γαλαρία στα μισά του βουνού. Αμέσως πήρα ένα σχοινί και κρεμάστηκα προς το μέρος της. Βλέποντας την από κοντά κατάλαβα πως είναι αρχαία. Ανέβηκα τότε και πάλι προς το βουνό για να ειδοποιήσω το Γραφείο Κίνησης και συγκεκριμένα τον κύριο Jung που ήταν ο Γερμανός διευθυντής του μεταλλείου. Όταν με είδαν στο Γραφείο Κίνησης νόμιζαν πως έγινε κάποιο ατύχημα. Ο Jung χάρηκε όταν τον ενημέρωσα για το συμβάν. Πήγαμε τότε επί τόπου και κρεμάστηκε και ο ίδιος από το σχοινί και μπήκε στη γαλαρία. Αυτός μας είπε μετά ότι η γαλαρία αυτή είναι αρχαίο ορυχείο”.
Ο Jung έδειξε μεγάλη ευαισθησία και έστειλε ένα αριθμό εργαλείων που βρέθηκαν στη στοά στη Διεύθυνση της Εταιρείας στην Αθήνα, για να παραδοθούν στο Παλαιοντολογικό Μουσείο. Στο μεταξύ διακόπηκαν οι εργασίες εξόρυξης σιδηρομεταλλεύματος στο σημείο της ανακάλυψης.
Λόγω άλλων προτεραιοτήτων την εποχή εκείνη η ΙΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Καβάλας δεν προχώρησε στην ανασκαφική έρευνα του αρχαίου αυτού ορυχείου. Η φήμη ωστόσο για την ανεύρεση προϊστορικών εργαλείων σε ορυχείο κέντρισε αργότερα και το ενδιαφέρον του τότε εφόρου αρχαιοτήτων Δ. Λαζαρίδη και του γάλλου αρχαιολόγου F. Salviat οι οποίοι επισκέφτηκαν το σπήλαιο το 1961 χωρίς να εντοπιστούν ωστόσο αρχαιολογικά ευρήματα.
Έρευνες
Το καλοκαίρι του 1981 εντοπίστηκε το αρχαιολογικό ενδιαφέρον στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράμματος αρχαιο μεταλλουργικών ερευνών που πραγματοποιούνταν από το MAX PLANK Institute Heildemberg (Ινστιτούτο Γεωλογικών Μελετών) και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Καβάλας. Η ανασκαφική έρευνα, που ολοκληρώθηκε το 1994, έγινε σε τέσσερα ορυχεία και διαπιστώθηκε ότι ήταν ορυχεία της Παλαιολιθικής εποχής.
Η συνδυασμένη χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα και μελέτη του παλαιοζωολογικού υλικού εντάσσει τα ορυχεία στην Νεότερη Παλαιολιθική Εποχή και που τοποθετεί τη δραστηριότητα εξόρυξης προ του 6.400 π. Χ. Ο παλαιοντολόγος H.P. Uerpmann αναγνώρισε στα σωζόμενα οστά και κέρατα ζώων π.χ. ελαφιών και που είναι βέβαια γνωστό ότι είχαν επιβιώσει και στη Θάσο της νεολιθικής εποχής. Οι βεβαιωμένες πλέον αυτές χρονολογήσεις τοποθετούν τα ορυχεία ώχρας της Θάσου ανάμεσα στα πρωιμότερα ορυχεία της Ευρώπης, τα οποία είναι οπωσδήποτε πολύ πρωιμότερα από τα αρχαιότερα μέχρι σήμερα γνωστά υπόγεια ορυχεία της Ευρώπης.
Ακόμη ασφαλέστερη ήταν η ένδειξη για τη χρονολόγηση εξορυκτικής δραστηριότητας, στο ένα από τέσσερα ορυχεία, στη Νεότερη Παλαιολιθική εποχή, η οποία προέκυψε από την ανεύρεση ενός κεράτου αντιλόπης του είδους saiga tatarica, είδους που δεν επιβιώνει στη Νότια Ευρώπη μετά το 10.000 π.Χ., εποχή που η Θάσος ήταν ακόμη ενωμένη με την απέναντι ακτή.
Αντικείμενα
Μέσα στην επίχωση των στοών βρέθηκε ριγμένος ένας μεγάλος αριθμός κεράτινων, οστέινων και λίθινων αντικειμένων. Τα περισσότερα από τα αντικείμενα αυτά είναι εργαλεία εξόρυξης, αλλά και αντικείμενα που έχουν σχέση με τη συγκέντρωση και την αποθήκευση της ώχρας. Ως τώρα βρέθηκαν συνολικά 573 αντικείμενα στις δυο στοές του πρώτου ορυχείου.
Τα εργαλεία της εξόρυξης είναι από ακατέργαστο υλικό, αλλά εμφανίζουν ήδη το γνωστό από την μετέπειτα τεχνολογία της μεταλλουργίας δίδυμο της σφήνας και του σφυριού. Κέρατα ελαφιών και οστά μεγάλων ζώων ήταν οι σφήνες ενώ για σφυριά χρησιμοποιούνταν κροκάλες πέτρες.Δίπλα στα ακατέργαστα αυτά εργαλεία εμφανίζονται και αντικείμενα που έχουν δεχθεί κατεργασία. Ορισμένα κέρατα λαξεύονται στο άκρο και πιθανόν χρησιμοποιούνται ως μικρές αξίνες.
Άλλα οστέινα αντικείμενα έχουν πιθανότατα σχέση με την περισυλλογή και την αποθήκευση της ώχρας. Μια μικρή οστέινη σπάτουλα πρέπει να χρησίμευε στη συγκέντρωση της ώχρας, η οποία αποθηκευόταν στο εσωτερικό κεράτων που έχουν δουλευτεί ειδικά. Οι λεπίδες πυρόλιθων πρέπει να χρησιμοποιούνταν στο ξύσιμο ώχρας, αλλά ήταν συγχρόνως και τα εργαλεία που έφεραν οι μεταλλωρύχοι για την κάλυψη και άλλων αναγκών.
Ώχρα
Η εξόρυξη της ώχρας, του “χρυσού” όπως ονομάστηκε, της Παλαιολιθικής εποχής, υπήρξε η πρωιμότερη εξορυκτική δραστηριότητα του ανθρώπου και η πρώτη γνωριμία του με τα μέταλλα. Το ερυθρό χρώμα πρέπει να είχε συμβολική-λατρευτική χρήση στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες των κυνηγών και των συλλεκτών τροφής. Ήδη από τον άνθρωπο Neandertal η ώχρα με το κόκκινο χρώμα του αίματος και της ζωής εμφανίζεται σε ταφές.
Ορυχεία ώχρας της Παλαιολιθικής Εποχής έχουν εντοπιστεί στην Ευρώπη, στην Αφρική και στην Αυστραλία.Ο παλιός μεταλλωρύχος, Α. Τσόλιας, που ουσιαστικά αυτός είναι που ανακάλυψε τα προϊστορικά αυτά ορυχεία, έχοντας την ιστορική συνείδηση και αισθανόμενος την σπουδαιότητας των ευρημάτων αυτών για την τοποθέτηση της Θάσου μέσα στο χρόνο είπε στον δάσκαλο Βλαστάρη: “Πιδάκιμ αν γίνει κάτ΄ γιατί θα μας μείν΄ μον’ η μτζούρα”.
[Του Δημήτρη Γιαννάκου, εφημερίδα Θασίων Γη]